Wiek XV utorował w Europie drogę ku przełomowym zmianom w kulturze i nauce. Odkryte wówczas piękno antyku, druk książek, krainy zamorskie odmieniły tryb życia i myśli Europejczyków. Nowy wiek cechowała nieprzerwana wymiana ludzi i idei, przemiany w literaturze i rozwój nauki, które były ściśle związane z dwoma najważniejszymi prądami umysłowymi i religijnymi epoki – reformacją i humanizmem. W ów wir zmian, nowych zjawisk oraz odrodzenia sztuk i nauk została wciągnięta także Polska. Czerpiąc szerokimi garściami z renesansu zachodnioeuropejskiego, w znacznej części dzięki ożywionym kontaktom polsko-włoskim oraz wpływom reformacji, polscy przedstawiciele kultury i nauki tworzyli oryginalne dzieła, traktaty i kompozycje, dzięki którym cała epoka zyskała miano złotej. Zabytki prezentowane w tej sekcji dają obraz najważniejszych zjawisk kultury i nauki polskiego renesansu.
Komentarze Wojciecha z Brudzewa (1446-1495), astronoma i matematyka, wygłoszone w Akademii Krakowskiej, odnoszące się do teorii geocentrycznej Jerzego z Puerbach (1423-1461), austriackiego astronoma, propagatora geocentrycznej teorii Ptolemeusza. Notatki z wykładów zostały sporządzone w 1482 r. przez studenta Jana z Krobii i spisane sześć lat później. W okresie tym Akademia Krakowska była jednym z najważniejszych i największych ośrodków studiów astronomicznych i astrologicznych w Europie, do którego ściągali studenci z różnych krajów. Wojciech z Brudzewa brał czynny udział w życiu naukowym i kulturalnym ówczesnego Krakowa, np. należał do pierwszego w Polsce stowarzyszenia literackiego Sodalitas Litteraria Vistulana (pol. Nadwiślańskie Towarzystwo Literackie), którego celem było m. in. szerzenie świeckiego humanizmu. Oprócz komentarzy Wojciecha z Brudzewa w kodeksie znajduje się m.in. Zbiór matematyczny Almagest Ptolemeusza w tłumaczeniu Jerzego z Trapezuntu, humanisty bizantyjskiego na dworze we Florencji i Sapienzie rzymskiej.
Autor: Jan z Krobii
Tytuł: Alberti de Brudzewo commentariolum super theoricas novas Georgii Purbachii
Data powstania: kodeks – XV/XVI w., tekst – 1488 r.
Opis fizyczny: papier, 22, 5 x 16,5 cm, k. 132., pismo kilku rąk; tekst na k. 37-69
Ilustracje: akwarela, tusz
Bibliografia: Katalog Rękopisów biblioteki Zakładu Nar. im. Ossolińskich, wyd. W. Kętrzyński, t. 3, Lwów 1898
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Oprawa: oprawa mnisza: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe, zachowane ślady po mocowaniu pasków w układzie oprawy włosko-francuskiej (paski zapinały księgę do tyłu) – XV/XVI w., po konserwacji
Inne cechy egzemplarza: barwne ilustracje wyliczeń astronomicznych Jerzego z Puerbach
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: Dział Rękopisów, 759/I
Autor opisu: Agnieszka Knychalska-Jaskulska
Szczegółowe przepisy o zabezpieczaniu się przed groźną dżumą, napisane po łacinie przez nadwornego lekarza Zygmunta I Starego i rektora Akademii Krakowskiej Macieja z Miechowa, to pierwszy wydany w Polsce poradnik przeciwko zarazie. Powstał z inicjatywy krakowskiego drukarza Jana Hallera, który w 1507 r. na wieść o zbliżającej się do Krakowa epidemii zwrócił się do Miechowity z prośbą, by ten ułożył dla mieszkańców miasta zbiór porad przeciwko morowemu powietrzu. Druk wyszedł spod prasy drukarskiej w 1508 r.; opatrzono go na karcie tytułowej drzeworytem z przedstawieniem Chrystusa na krzyżu i stojącymi obok św. Sebastianem i św. Rochem, patronami chorób zakaźnych. Miechowita opisał w poradniku środki zapobiegawcze przeciw dżumie, nakazując np. unikać zmęczenia lub kobiet czyli współżycia, a zalecając m.in. puszczanie krwi czy palenie ognia z wrzuconą do niego żywicą, wonnymi maściami, pachnącymi kwiatami. Druga część poradnika poświęcona była opisom środków wzmacniających, które należało stosować, by nie zachorować na dżumę. Miechowita m.in. polecał niezwykle wówczas popularne sprzedawane w aptekach pigułki Rufusa z aloesu, szafranu i mirry o działaniu przeczyszczającym czy driakiew, mieszankę kilkudziesięciu składników w postaci ciasta, którą stosowano na różne choroby. W ostatniej części poradnika Maciej z Miechowa wyjaśniał, jak wyleczyć dżumę (np. puszczaniem krwi, przeczyszczeniem, lekami wzmacniającymi, nacinaniem ropni i nakładaniem na nie plastrów z maścią), choć zaznaczył, że „jest to trudne i rzadko kto z niej wychodzi”.
Autor: Maciej z Miechowa (1457-1523)
Tytuł: Contra sevam pestem regimen accuratissimu[m]
Adres wydawniczy: Kraków: Jan Haller, 1508
Opis fizyczny: [6] kart, sygnowanie a6 ; 4°
Ilustracje: drzeworyt
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1908, t. 22, s. 358; toż, Kraków 1913, t. 25, Dod. XXV; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1567; Krakowiecka L., Maciej z Miechowa. Lekarz i uczony Odrodzenia, Warszawa 1956
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 10.099
Oprawa: karton, papier marmurkowy – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2941
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Kronika polska Macieja z Miechowa to pierwsza drukowana książka na temat historii Polski. Jej autor, z wykształcenia i zawodu medyk (lekarz nadworny Zygmunta I Starego), interesował się żywo także innymi dziedzinami wiedzy, czego rezultatem było m.in. dzieło Chronica Polonorum opisujące dzieje Polski od czasów najdawniejszych do panowania Zygmunta I Starego. Dzieło powstało za namową prymasa Jana Łaskiego, który będąc w latach 1513-1514 w Rzymie dostrzegł, że historia Polski jest bardzo słabo znana przez cudzoziemców. Miechowita pisał kronikę kilka lat; po raz pierwszy wydrukowano ją w 1519 roku. Nakład pierwszej edycji, która wyszła spod pras krakowskiego drukarza Hieronima Wietora w 1519 r., został jednak skonfiskowany z powodu cenzury, co było pierwszym tego typu wydarzeniem w Polsce. Drugie wydanie ukazało się w 1521 r. w wersji poprawionej – sporne ustępy zostały opuszczone lub zmienione, np. usunięto negatywną ocenę rządów Aleksandra Jagiellończyka, złagodzono fragmenty kroniki na temat niektórych rodów urażonych opisem ich przodków czy zmniejszono rolę młodego królewicza Zygmunta (późniejszego Zygmunta I Starego) w wyprawie mołdawskiej w 1497 roku (wyprawa ta, zorganizowana przez ówczesnego króla Jan I Olbrachta w celu osadzenia Zygmunta na tronie mołdawskim, zakończyła się klęską wojsk polskich, a liczba ofiar po stronie polskiej była tak duża, że powstało powiedzenie „za króla Olbrachta wyginęła szlachta”). Wydanie Kroniki Miechowity było także wydarzeniem dużej miary w dziejach grafiki polskiej – wprowadziła nowe formy takie jak sceny opowiadające wydarzenia oraz reprezentacyjne wizerunki suwerena. Kartę tytułowa ozdobiono monumentalnym drzeworytem z dynamiczną sceną batalistyczną u górze (walka wojsk polskich z Tatarami) oraz z jednym z popularniejszych ówcześnie motywów ikonograficznych: przedstawieniem patrona Polski św. Stanisława wskrzeszającego Piotrowina. Kronika zawierała prawie 40 ilustracji drzeworytowych, w tym przedstawienia władców Polski od Lecha po Aleksandra Jagiellończyka.
Autor: Maciej z Miechowa (1457-1523)
Tytuł: Chronica Polonorv[m]
Adres wydawniczy: Kraków: Hieronim Wietor, 1 XII 1521
Opis fizyczny: [12] k., CCCLXXIX, [1] s., sygn. [*] 6, aa6, a-y6, A-I6, K4 ; 2°.
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Barycz H., Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego, Wrocław 1981, s. 34-335; Betterówna A., Polskie ilustracje książkowe XV i XVI wieku (1490-1525), Lwów 1929, s. 66-71; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1908, t. 22, s. 357; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1563
Proweniencja: Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826)
Oprawa: skóra brązowa, tłoczenia złocenia na grzbiecie – XVIII w., po konserwacji
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4032
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Pierwszy polski zielnik pt. O ziołach i mocy ich autorstwa Stefana Falimirza wydany w Krakowie w 1534 r. w drukarni Floriana Unglera. Zielniki lub herbarze, zawierające opisy ziół, leków pochodzenia zwierzęcego lub mineralnego oraz informacje o podstawowych zabiegach leczniczych, były popularnymi poradnikami wydawanymi dla szerokiego odbiorcy, tak by mógł on we własnym zakresie pielęgnować zdrowie i leczyć choroby. Geneza zielników-poradników sięga średniowiecza, gdy mnisi spisywali na własny użytek właściwości lecznicze roślin uprawianych w przyklasztornych ogródkach. Wynalezienie druku w połowie XV w. przyspieszyło rozpowszechnianie tego typu publikacji, a pierwsze drukowane i ozdobione drzeworytami zielniki z Moguncji (Herbarius z 1484 r. oraz Hortus sanitatis z 1491 r.) zapoczątkowały popularność renesansowych poradników, które wkrótce zaczęto przekładać na języki narodowe. Pierwszy zielnik polski, jedno z najstarszych dzieł drukowanych w języku ojczystym, był w większości tłumaczoną, przeważnie skróconą, kompilacją zielników mogunckich, do których Falimirz przydał wiadomości dotyczące polskich roślin bądź swe komentarze. Dzieło traktowało, jak wymieniono na czerwono-czarnej karcie tytułowej, o: “paleniu wodek z ziol, o oleykoch przyprawianiu, o rzeczach zamorskich, o zwierzętach, o ptaszech, y o ribach, o kamieniu drogim, o urinie, o pulsie, y o inych znamionach, o rodzeniu dziatek, o naucze gwiazdeczney, o stawianiu baniek, y o puszczaniu krwie, o rządzeniu czasu powietrza morowego, o lekarstwiech doswiadczonych na wiele niemoczy, o naucze barwierzkiey”.
Autor: Falimirz Stefan
Tytuł: O ziolach y o moczy gich. [Wariant A]
Adres wydawniczy: Kraków: Florian Ungler, 24 XII 1534
Opis fizyczny: [36], 156, 32, [1], 42, 59, [1], 119, [1] k. ; 4°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1898, t. 16, s. 166; toż, Kraków 1913, t. 25, Dod. XXV; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 761; Szostak J., Zielnik Stefana Falimirza z roku 1534 (część II), „Ze Skarbca Kultury” 1977, nr 29, s. 5-42
Proweniencja: Z Biblioteki Józefa Hr. Dzieduszyckiego [ekslibris] przeoprawa – XVIII/XIX w., restaurowana
Inne cechy egzemplarza: karta tytułowa faksymilowana (przerys ręczny)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.2885
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Pierwszy polski przekład Lingua Erazma z Rotterdamu z 1542 r. Dzieło to ów wielki humanista dedykował Krzysztofowi Szydłowieckiemu, kanclerzowi wielkiemu koronnemu, który kierował polityką zagraniczną za panowania Zygmunta I Starego. Przekład polski posiada także dedykację dla hetmana i mecenasa literatury Jana Amora Tarnowskiego autorstwa Hieronima Wietora, jednego z pierwszych polskich renesansowych drukarzy. Wietorowi, który obracał się w środowisku krakowskich humanistów, zależało na tym, by upowszechniać język polski. Jak pisał w dedykacji przekładu dzieła Erazma, „przyrodzenie Polskie, […] ku opcem a postronnem obyczaiom, sprawom, ludźiom, y ięzykom skłonnieysse iest, nissli ku swem własnem”, zdecydował więc, że przełożenie De lingua będzie „barzo pożyteczne ku czćieniu, nietelko uczonem, ale y prostem ludźiom, […] ktore Językiem więcey nissli rękoma zwykły pracować, […] Ażeby sie też ięzyk Polski szyrzył”. W dziele Erazm porusza wiele zagadnień dotyczących istoty języka, rozumianego jako fizyczny narząd, jak i środek porozumiewania się między ludźmi. W pracy tej dotykającej problematyki z pogranicza filozofii języka, humanista opisuje różnorodne sposoby używania i nadużywania języka. Wersja polska miała być kierowana do bardziej popularnego czytelnika, dlatego opuszczono tu wiele nawiązań do literatury i kultury klasycznej, a styl, w jakim został skonstruowany przekład, był dużo prostszy. Druk jest jednym z ważniejszych zabytków wczesnej prozy polskiej oraz jednym z nielicznych tłumaczeń dzieł Erazma na język polski w XVI w.
Autor: Erasmus Roterodamus (1467-1536)
Tytuł: Xiegi ktore zową Język, z łaćińskiego na polski wylożony
Adres wydawniczy: Kraków: Hieronim Wietor, 1542
Opis fizyczny: [276] k., sygn. sygn. +8, A4, B-Z8, Aa-Ll8 ; 8°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Erazm z Rotterdamu, Księgi, które zową język, wyd. J. Dąbkowska-Kujko, Warszawa 2019; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1898, t. 16, s. 88; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 713
Proweniencja: 1. I. […] I.K. [superekslibris, częściowo wydrapany]; 2. [wpisy własnościowe zamazane]; 3. Józef Maksymilian Ossoliński (1746-1826); 4. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 19.124
Oprawa: deska, skóra brązowa, tłoczenia, klamry – XVI w., po konserwacji
Inne cechy egzemplarza: zamazana nota rękopiśmienna: Prohibitus est hic liber in indice prohibitorum librorum
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.209
Autor opisu: Konrad Szymański
Pierwsze wydanie dzieła O obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika drukowane w Norymberdze w 1543 r. Książka była dziełem życia Kopernika, z wykształcenia prawnika i lekarza, z funkcji kanonika warmińskiego, z zamiłowania astronoma i matematyka. Kopernik, po studiach w Krakowie, Bolonii, Padwie i Ferrarze osiadł na stałe we Fromborku, gdzie poświęcił się pracy naukowej. Chcąc rozwiązać sprzeczność między arystotelesowską filozofią przyrody (dopuszczającą jedynie jednostajny ruch kołowy ciał niebieskich) a praktyką astronomiczną, ustalił podstawy teorii heliocentrycznej i nowożytnej astronomii. Zarys teorii heliocentrycznej opracował Kopernik w latach 1510-1512 w tekście Commentariolus, który w formie kilku lub kilkunastu rękopiśmiennych egzemplarzy rozesłał wśród przyjaciół i znajomych uczonych. Podstawowy zrąb De revolutionibus powstał później, w latach 1522-1533, a ostatnia zanotowana przez niego obserwacja (zaćmienie Słońca) pochodzi z 1541 r. Wydane w 1543 r. dzieło, wprowadzające nowy model Układu Słonecznego, w którym Ziemia krąży wokół Słońca, jest najważniejszą publikacją nauki nowożytnej, a zmiana przezeń dokonana, nazywana przewrotem kopernikańskim, miała konsekwencje nie tylko naukowe, lecz także polityczne czy religijne. Pierwodruk uchodzi za jeden z najbardziej poszukiwanych i najdroższych druków świata.
Autor: Kopernik, Mikołaj (1473-1543)
Tytuł: Nicolai Copernici Torinensis De Revolvtionibvs Orbium cœlestium, Libri VI…
Adres wydawniczy: Norymberga: Johann Petreius, 1543
Opis fizyczny: [6], 196 k., sygn. i-vj, a-z4, A-Z4, Aa-Cc4 ; 2°
Ilustracje: wykresy, tabele drzeworytowe
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1905, t. 20, s. 76; Gingerich O., Książka, której nikt nie przeczytał, tłum. J. Włodarczyk, Warszawa 2004; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1325
Proweniencja: 1. Collegij Soc. Jesv Judenburgi Catalogo inscriptus 1659 ; 2. Ex Bibliotheca Valent. Krainski mpp; 3. Józef Kraiński ( -1838); 4. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 41.382
Oprawa: skóra, tłoczenia ślepe – XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4048
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Pierwsze wydanie traktatu medycznego na temat tętna autorstwa Józefa Strusia, nadwornego medyka Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Józef Struś, rodem z Poznania, był jednym z najsławniejszych lekarzy europejskiego renesansu. Po studiach w Krakowie i Padwie, gdzie był też kilka lat profesorem, rozpoczął praktykę lekarską m.in. na dworze węgierskim jako lekarz Izabeli Jagiellonki oraz na dworze tureckim sułtana Sulejmana I Wspaniałego. W 1555 r. wydał dzieło Sphygmicae artis libri V (pol. Ksiąg pięć o sztuce pulsu), będące wynikiem jego ponad dwudziestoletnich badań nad zmiennością pulsu. W pracy, opierając się na znanych wówczas poglądach starożytnych lekarzy, podjął udaną próbę nowego przedstawienia tematu stygmografii, czyli nauki o tętnie. Przewidział m.in. istnienie nerwów naczyniowo-ruchowych, zaobserwował wpływ temperatury na tętno oraz wskazał błędne założenia przez wieki istniejące w medycynie, np. o specjalnym rodzaju tętna u zakochanych. Traktat został przyjęty z olbrzymim zainteresowaniem przez środowiska medyczne. Współczesny Strusiowi lekarz Feliks Sierpski pisał, że „gdy książeczkę Strusia o pulsie wydaną za mej bytności w Padwie dostarczono do onego miasta, najznakomitsi lekarze i profesorowie wszechnicy przyjęli ją z otwartymi ramionami, w ciągu jednego dnia sprzedano osiemset egzemplarzy”.
Autor: Struś Józef (1510-1568)
Tytuł: Sphygmicæ artis … Libri V…
Adres wydawniczy: Bazylea: Johann Oporinus, [post 4 III 1555]
Opis fizyczny: [7] k., 366 s., [9] k., [1] k. złoż. ; 8°.
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1933, t. 29, s. 344-345; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2461; Seyda B., Dzieje medycyny w Polsce w zarysie, Warszawa 1973, s. 436437
Proweniencja: 1. Pro Bibliotheca Przeworscensi PP. Bernardinorum ad Sanctam Barbaram [XVI w.]; 2. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 16.562
Inne cechy egzemplarza: pojedyncze glosy marginalne (XVI w.)
Oprawa: deska, skóra brązowa, tłoczenia ślepe, resztki klamer – XVI w., po konserwacji
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.986
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Pierwszy polski podręcznik do nauki geometrii autorstwa Stanisława Grzepskiego, profesora Akademii Krakowskiej. Geometria, stworzona przede wszystkim do użytku mierniczych, zawierała m.in. informacje na temat techniki mierzenia pól i ich powierzchni, długość pręta mierniczego itp. Praca miała duże znaczenie praktyczne, także dzięki temu, że była napisana w języku polskim. Grzepski tworzył terminologię naukową od podstaw, ponieważ wiele terminów łacińskich z dziedziny geometrii nie miało wówczas swoich polskich odpowiedników. Druk wydano w niewielkim formacie octavo, tak, by można go było wziąć ze sobą i używać w warunkach polowych. Uchodzi on za jedną z pierwszych polskich książek popularnonaukowych.
Autor: Grzepski, Stanisław (1524-1570)
Tytuł: Geometria, To iest Miernicka Nauka, po Polsku krótko napisana…
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, 1566
Opis fizyczny: [64] k., sygn A-Q4 ; 8°
Bibliografia: Dymek B., Stanisław Grzepski z Poborza – wybitny uczony epoki Renesansu, “Rocznik Mazowiecki” 2010, R. 22, s. 115-129; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1899, t. 17, s. 447; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 993
Proweniencja: 1. Julij Ginter 1712; 2. Jan Januszowski 1850; 3. Biblioteka Poturzycka J. W. D. [pieczęć]
Oprawa: pergamin – XVI/XVII w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.11003 adl.
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Pierwszy słownik łacińsko-polski autorstwa Jana Mączyńskiego, sekretarza Mikołaja Radzwiłła Czarnego, członka wspólnoty braci polskich. Mączyński w latach 40. XVI w studiował Wittenberdze u Filipa Melanchtona, w Strasburgu u Piotra Dasypodiusa i w Zurychu u Heinricha Bullingera. To w Szwajcarii Mączyński napisał swój słownik łacińsko-polski, lecz z powodu braku nakładcy pozostawał on przez lata w rękopisie. Mączyński po wieloletnich peregrynacjach zagranicznych wrócił do Polski w 1557 r. i został zatrudniony w kancelarii litewskiej oraz u Mikołaja Radziwiłła. W pierwszej połowie lat 60. zawarł umowę z drukarzem królewieckim Janem Daubmannem na wydanie 500 egzemplarzy słownika pt. Lexicon Latino-Polonicum ex optimis latinae linguae scriptoribus concinnatum (Leksykon łacińsko-polski ułożony na podstawie najlepszych pisarzy języka łacińskiego). Wyszedł on w 1564 r. i powitany został przez polskie środowisko literackie z dużym entuzjazmem – wychwalali go w utworach m.in. Piotr Roizjusz i Jan Kochanowski, który pisał w jednej z fraszek: „Wielką mieć pomoc z tych ksiąg, gościu, będziesz // Gdy nad łacińskim językiem usiądziesz”. Obecnie słownik jest nieocenionym źródłem dla badaczy i miłośników dawnej polszczyzny, gdzie obok zwykłych staropolskich wyrazów można znaleźć takie ciekawostki jak „przełomiwrota” (tj. złodziej), nieużywane już powiedzenia (np. „każdy ma swego mola, co go gryzie”) czy staropolskie zwroty potoczne (np. „emoriar si non vero dixero = daj, bym zdechł, jeśli nieprawdę mówię”).
Autor: Mączyński Jan (ok. 1520-1587)
Tytuł: Lexicon Latino Polonicvm, Ex Optimis Latinae Lingvae Scriptoribvs Concinnatvm… [Wariant A]
Adres wydawniczy: Królewiec: Jan Daubmann, 1564
Opis fizyczny: [16], 515 [i.e. 513, 1] k. ; 2°
Ilustracje: drzeworyt
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1908, t. 22, s. 20-21; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1518; Kuraszkiewicz W., Wyrazy polskie w słowniku łacińsko-polskim Jana Mączyńskiego, cz. 1-2, Wrocław 1962-1963
Proweniencja: 1. Modesti Hryniewiecki O.S.Basilii M. mpp; 2. Ab eodem R[everendissi]mo Patre oblatus Bibliothecae Monasterii Dobromil[iensis] Ord[ini]s Ejusdem A[nn]o 1808; Ex Bibliotheca Dobromiliensis Ord. S. Basilii M. Nr. [pieczęć]. ; 3. Vivlioteka O. O. Vasilian Krechiv [pieczęć]
Oprawa: półskórek – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: brak karty tytułowej, zastąpiona kartą wykonaną ręcznie na przełomie XVIII/XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4097
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Książki o zachowaniu zdrowia człowieczego od morowego powietrza autorstwa Antona Schneebergera, szwajcarskiego lekarza osiadłego w Krakowie, to przykład niezwykle popularnej w XVI wieku literatury epidemiologicznej. Społeczeństwo polskie w okresie renesansu było nieustannie nękane chorobami zakaźnymi, które ogólnie określano mianem morowego powietrza czy moru. Największe zagrożenie stanowiła dżuma, zwana czarną śmiercią, która przez cały wiek XVI nie opuściła państwa jagiellońskiego, przesuwając się jedynie z dzielnicy do dzielnicy. Pierwszy w Polsce poradnik przeciwko dżumie Macieja z Miechowa wydano po łacinie w 1508 r., a od lat 40. XVI wieku zaczęły pojawiać się w druku traktaty medyczne w języku polskim poszerzając wiedzę o tej chorobie w kraju. Choć niejednokrotnie tkwiły w tradycji średniowiecznej (zwłaszcza w kwestii teorii genezy epidemii warunkując jej powstanie od konstelacji gwiazd), to obserwacje empiryczne lekarzy dawały czytelnikom wiele cennych porad, jak zapobiegać dżumie. Jeden z poradników w języku polskim, wydany w 1569 r. w Krakowie, to praca na temat dżumy Antona Schneebergera, która zawierała już postępowe idee medycyny renesansowej m.in. łączyła występowanie epidemii z klęskami żywiołowymi czy plagą szarańczy oraz przestrzegała, że zakażenie może występować bezpośrednio poprzez kontakt z chorym lub jego rzeczami.
Autor: Schneeberger Anton (1530-1581)
Tytuł: Książki O zachowaniu zdrowia człowieczego, od zarazy morowego powietrza…
Adres wydawniczy: Kraków: Mateusz Siebeneicher, 1569
Opis fizyczny: [94] karty, sygn. a6, A-B8, C4, D-E8, F-H4, I8, K4, L-N8, O4 ; 8°
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1929, t. 27, s. 231; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2210; Piotrowski W., Medycyna polskiego renesansu, Jawor 1995, s. 92, 94
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 82.557
Oprawa: półskórek, obcięcia złocone – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: marginalia w jęz. polskim (XVI w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.197
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Przymiot Wojciecha Oczki to pierwszy traktat medyczny na temat kiły napisany i wydrukowany w języku polskim. Epidemia syfilisu, przez pisarzy staropolskich i ludność w Polsce popularnie zwanego kiłą, wybuchła we Włoszech w czasie wojny z Francją o Neapol w 1494 r. i szybko rozprzestrzeniła się po całej Europie, zabijając do połowy XVI wieku milion ludzi. Ta najgroźniejsza obok dżumy choroba w renesansie stała się także rodzinnym schorzeniem Jagiellonów – cierpieli na nią Jan Olbracht, jego bracia Fryderyk i Aleksander oraz bratanek Zygmunt August. Syfilis, nazywana w literaturze szesnastowiecznej chorobą neapolitańską, francuską (francą), dworską czy kiłą, przez Oczkę tytułowany jest przymiotem. Choć nazwa ta w języku polskim się nie przyjęła, sam traktat Oczki, pozostającego pod wpływem nowych, racjonalno-empirycznych, prądów medycyny włoskiej, uznawany jest za jedną z najlepszych ówczesnych publikacji z zakresu literatury wenerologicznej. W Przymiocie Oczko zawarł całą ówczesną wiedzę medyczna na temat syfilisu uzupełniając ją własnymi spostrzeżeniami. Autor opisał dzieje szerzenia się kiły, jej przyczyny i leczenie, m.in. zwracając uwagę na odpowiednią dietę i opisując operację plastyczna nosa (często zniekształconego z powodu kiły) za pomocą płata skóry wziętego z ramienia. Egzemplarz ossoliński dzieła Oczki posiada na karcie tytułowej ręcznie wpisane anonimową ręką wezwanie do świętych: Jesus, Maria, Joseph będące popularnym wołaniem wyrażającym strach, prośbę o pomoc, bezsilność, a także pożegnanie z życiem (często umieszczano je na początku dawnych testamentów). Pokazuje to, jak wielki lęk panował w społeczeństwie staropolskim przed kiłą, na którą aż do dziś nie wynaleziono skutecznego lekarstwa.
Autor: Oczko Wojciech (1537-1599)
Tytuł: Przymiot
Adres wydawniczy: Kraków: Drukarnia Łazarzowa, 1581
Opis fizyczny: [2] k., 664 s., [1] k. ; 4°
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1910, t. 23, s. 248; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1736; Piotrowski W., Medycyna polskiego renesansu, Jawor 1995, s. 40-42, 125-126; Seyda B., Dzieje medycyny w Polsce w zarysie, Warszawa 1973, s. 437-438
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 13.567
Oprawa: płótno – XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2145
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Literatura renesansowa w Polsce
Pierwodruk Roczników, czyli o pochodzeniu i sprawach Polaków i Litwinów ksiąg VIII autorstwa Stanisława Sarnickiego, polskiego pisarza i polemisty kalwińskiego. To historyczne dzieło zawiera jedyny renesansowy opis Rzeczpospolitej Babińskiej pt. Descriptio Republicae Babinensis. Rzeczpospolita Babińska to założona w okresie złotego wieku (ok. 1550-1560) na szlacheckim dworze Pszonków w Babinie pod Lublinem żartobliwa grupa towarzysko-literacka, do której należeli wchodzili najwybitniejsi przedstawiciele polskiego renesansu np. Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Andrzej Trzecieski. Grupa posiadała struktury formalne parodiujące porządek Rzeczpospolitej polskiej z senatem, biskupami, wojewodami, hetmanami, których wybierano na urzędy za opowiedzenie jak najśmieszniejszej i kłamliwej anegdoty na dany temat (np. za kłamstwo dotyczące własnej odwagi opowiadający zostawał hetmanem). Podczas spotkań, zwanych giełdą, w atmosferze biesiady i zabawy, kpiono z nietolerancji religijnej, opowiadano żartobliwe facecje, dowcipy, historie z zabawną puentą. O towarzystwie słyszano nawet na królewskim dworze. Sarnicki pisał, jak to pewnego razu Zygmunt August zapytał się Stanisława Pszonki, właściciela Babina, czy babińczycy mają także swego króla. Pszonka miał odpowiedzieć: „Uchowaj Boże, najjaśniejszy panie, ażebyśmy za twego życia mieli myśleć o wyborze innego króla; panuj tu i w Babinie”, co zarówno król, jak i otaczająca go świta przyjęli ze śmiechem. Tradycje Rzeczpospolitej Babińskiej przetrwały na dworze Pszonków ponad 100 lat, do drugiej połowy XVII wieku. Nie zachowały się żadne materiały archiwalne z początków funkcjonowania grupy (najwcześniejsze pochodzą z XVII w.), toteż opis Sarneckiego jest jedynym źródłem opisującym ten wyjątkowy fenomen na mapie literackiej polskiego renesansu.
Autor: Sarnicki Stanisław (ok. 1532-1597)
Tytuł: Descriptio Reipublicae Babinensis [w] Annales Sive De Origine Et Rebus Gestis Polonorum Et Lituanorum Libri Octo…
Adres wydawniczy: Kraków: Aleksy Rodecki, 1587
Opis fizyczny: s. 30-33 [z:] [6] k., 410 s., [1] k., sygn. )(6, A-Z,a4,b-e6,f-z,Aa-Bb4,Cc6 ; 2°
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1929, t. 27, s. 140-141; Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 1, Warszawa 1900, s. 89-93; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2200; Tworek S., W kręgu sporów o „Rzeczpospolitą Babińską”, „Rocznik Lubelski” 1972, t. 15, 155-168
Proweniencja: 1. Collegii Leopoliensis Soc[ietat]tis Jesu; 2. Z Biblioteki Józefa Hr. Dzieduszyckiego [ekslibris]; Biblioteka Poturzycka J.W.D. [pieczęć].
Oprawa: deski, skóra biała, tłoczenia ślepe, tłoczenia złocone, resztki zapinek – XVI/XVII w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4172
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Zbiór wierszy o charakterze żałobnym napisanych po śmierci Jana Kochanowskiego w 1584 r. przez Sebastiana Fabiana Klonowica. Klonowic, poeta przełomu renesansu i baroku, należał do pokolenia twórców schyłku XVI wieku, dla których renesans był już wspomnieniem. Poeta dobitnie wyraża to w Żalach, gdzie poczucie końca epoki jest szczególnie widoczne. Pożegnanie zmarłego Kochanowskiego, przedstawionego jako najwybitniejszy twórca polskiego renesansu, jest jednocześnie pożegnaniem Złotego Wieku kultury i literatury polskiej: „Tuś poległa głowo zacna, głowo pożądliwa // Z toba poesis żywa”.
Autor: Klonowic, Sebastian Fabian (1545-1602)
Tytuł: Zale Nagrobne Na ślachetnie vrodzonego y znacznie vczonego męża, nieboszczyka Pana Iana Kochanowskiego…
Adres wydawniczy: Kraków: Andrzej Piotrkowczyk, 1585
Opis fizyczny: [20] k., sygn. A-E4 ; 4°
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1903, t. 19, s. 307-308; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1286; Ziomek J., Renesans, Warszawa 1995, s. 425-426
Proweniencja: 1. Rarissimum Załuscio, Czaccio, ignotum, Musaeo Ossoliniano offert M. H. Juszyński Parochus Eginensis; 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 7324.
Oprawa: skóra – XX w.
Inne cechy egzemplarza: brak składki E
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2298
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Traktat na temat muzyki autorstwa Jerzego Libana, śląskiego hellenisty i kompozytora. Dzieło pełniło funkcję podręcznika, a zagadnienia w nim zawarte Liban wygłaszał wcześniej na Akademii Krakowskiej, gdzie wykładał. Traktat zawierał m.in. teorię muzyki na podstawie dawnych autorów, np. Boecjusza, słowniczek grecko-łaciński z zakresu muzyki, przykłady pieśni i hymnu z notacją muzyczną, m.in. Magnificat anima mea Dominum (Wielbi dusza moja Pana). Traktaty tego typu przeznaczone były np. dla przyszłych kantorów, choć Liban adresuje swoje dzieło do wszystkich młodych ludzi uważając, że muzyka wraz z literaturą stanowi podstawę wykształcenia kulturalnego człowieka. Daje temu wyraz w zakończeniu druku zwracając się do czytelnika: „Kimkolwiek jesteś, ucz się muzyki”.
Autor: Libanus Jerzy (1464-po 1546)
Tytuł: De Mvsicae Lavdibvs Oratio seu adhortatio quaeda[m], ad musicae studiosos…
Adres wydawniczy: Kraków: Jan Helicz, 1540
Opis fizyczny: [48] k., sygn. A-F8 ; 8°
Ilustracje: ilustracje drzeworytowe, nuty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1906, t. 21, s. 254; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1449; Jerzy Liban, Pisma o muzyce, oprac. i tłum. E. Witkowska-Zaremba, Kraków 1984
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 11.599
Oprawa: karton, papier marmurkowy – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: glosa marginalna w jęz. łacińskim (XVI w.), nuty rękopiśmienne na ostatniej karcie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.816
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Najstarszy zabytek poezji hejnałowej wywodzącej się z tradycji nawoływań wartowników ogłaszających świt i wzywających do pracy i modlitwy. Na Hejnał składa się zapis nutowy z tekstem drugiej strofy oraz tekst utworu, gdzie pierwsze litery poszczególnych strof (począwszy od drugiej) układają się w nazwisko autora: MIKOŁAY REY. Rej, jeden z najwybitniejszych pisarzy polskiego renesansu, znany był z zainteresowań muzycznych. Do jego pierwszych prób literackich należały pieśni religijne i poetyckie próby przekładu psalmów, a znający go Andrzej Trzecieski, pisarz i poeta, wspominał, że Rej „był żawżdy zabawion towarzystwem a muzyką tak z natury, że rzadkiej której nie umiał”. Rej był utalentowanym muzykiem, który miał własny zespół wokalno-instrumentalny i brał czynny udział w jego występach. Gościł z nim na dworze Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Nie wiadomo, co i jak śpiewali, ponieważ nie zachowały się żadne materiały opisujące ich występy. Z twórczości Reja związanej z muzyką do obecnych czasów zachowało się jedynie siedem pieśni, do których Rej napisał słowa. Cztery z nich przetrwały jako unikaty w zbiorach ossolińskich, w tym prezentowany Hejnał. Druk wchodził niegdyś w skład Kancjonału Ossolińskich.
Autor: Rej, Mikołaj (1505-1569)
Tytuł: Heynał świtha na rane powstanie
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, [ante 1559]
Opis fizyczny: [4] k. sygn. A4 ; 8°
Ilustracje: drzeworytowe nuty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1915, t. 26, s. 175-176; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2026; Poźniak P., Dzieje i zawartość polskich kancjonałów składanych, „Muzyka” 1996, nr 3 (162), s. 19–43; Trybulec I., Pieśni reformacyjne Mikołaja Reja [w:] Mikołaj Rej z Nagłowic – w pięćsetną rocznicę urodzin, Kielce 2005, s. 71-92
Proweniencja: 1. Hieronim Juszyński (1760-1830); 2. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826), 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie; 4. Druk skradziony w 1833 r. przez Kazimierza Wójcickiego (1807-1879); 5. Józef Przyborowski (1823-1896); 6. Odkupiony w Antykwarni Warszawskiej przez Ossolineum w 1919 r.
Oprawa: skóra brązowa, tłoczenia – I poł. XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.1037
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Unikatowy egzemplarz polskiego tłumaczenia psalmu Inclina domine aurem tuam dokonanego przez Mikołaja Reja z nutami do muzyki Wacława z Szamotuł. Druk stanowił niegdyś część tzw. Kancjonału Ossolińskich, czyli zbioru protestanckich pieśni wielogłosowych. Kancjonał ten, sztucznie złożony przez nieznanego właściciela w jeden wolumin, zawierał 28 niezwykle cennych kilkukartkowych pieśni wielogłosowych w niewielkim formacie octavo, które były drukowane w latach 1545–1556 kolejno przez Hieronima Wietora, Barbarę Wietorową i Łazarza Andrysowica, oraz trzy inne druki dołączone na początku i końcu klocka: Pieśń o Bożym umęczeniu, Różnicę sekty luterowej oraz Rozmowy polskie łacińskim językiem przeplatane. Druk należy do literatury obozu reformacyjnego, która w szesnastowiecznej Polsce była czytana oraz wydawana obficie i bez większych przeszkód. Już w latach 20. XVI wieku literatura luterańska była łatwo dostępna w Rzeczpospolitej i nawet zakazy tyczące się druków innowierczych, wydawane czy to przez pojedyncze miasta (np. Poznań w 1522 r.) czy przez króla (w 1556 r.) nie wpłynęły na zmniejszenie jej popularności. Zakazy te, wydawane jako ukłon w stronę hierarchów katolickich, pozostawały zazwyczaj martwą literą prawa – w 1556 r. Zygmunt II August wydał zakaz druku, importu i sprzedaży książek heretyckich, a w 1557 r. w Krakowie oficjalnie otworzyła się pierwsza drukarnia innowiercza Macieja Wirzbięty. W porównaniu do reszty Europy nękanej niesnaskami i prześladowaniami religijnymi Polska jawiła się jako kraj tolerancji i akceptacji religijnej. Dysputy i polemiki na linii katolicyzm-reformacja, zarówno prywatne, jak i publiczne, były w XVI w. w Polsce zacięte i gorliwe, lecz nie prowadziły do wojen i zbrojnych zatargów. Kalwinizm stał się popularnym wyznaniem polskiej szlachty, a Rzeczpospolita zezwalała na osiedlanie się w jej granicach radykalnych gałęzi reformacji, wypędzonych z innych krajów, np. braci czeskich. Przedstawiciele reformacji zajmowali wysokie stanowiska w Rzeczypospolitej, obracali się w kręgach Jagiellonów i należeli do najwybitniejszych przedstawicieli polskiego renesansu. Był wśród nich także Mikołaj Rej, ochrzczony mianem literatury polskiej, gorliwy kalwin. Swe przygody z piórem zaczynał on m.in. od prób przekładu psalmów, które weszły później w skład protestanckich kancjonałów. Muzykę do prezentowanego psalmu skomponował Wacław z Szamotuł, jeden z najwybitniejszych kompozytorów epoki odrodzenia, compositor cantus Zygmunta II Augusta, także kalwin.
Autor muzyki: Wacław z Szamotuł (około 1526-1560)
Tłumacz: Rej Mikołaj (1505-1569)
Tytuł: Psalm Dawidow LXXXV: Inclina Domine aurem tuam. &c. : [Inc.: Nakłoń Panye ku mnye ucho twoye]
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, [post 1550]
Opis fizyczny: [4] k. niesygnowane ; 8°
Ilustracje: drzeworyt, nuty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1897, t. 15, s. 64; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2004; Poźniak P., Dzieje i zawartość polskich kancjonałów składanych, „Muzyka” 1996, nr 3 (162), s. 19–43; Trybulec I., Pieśni reformacyjne Mikołaja Reja [w:] Mikołaj Rej z Nagłowic – w pięćsetną rocznicę urodzin, Kielce 2005, s. 71-92
Proweniencja: 1. Hieronim Juszyński (1760-1830); 2. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826), 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie; 4. Druk skradziony w 1833 r. przez Kazimierza Wójcickiego (1807-1879); 5. Józef Przyborowski (1823-1896); 6. Odkupiony w Antykwarni Warszawskiej przez Ossolineum w 1919 r.
Oprawa: skóra brązowa, tłoczenia ślepe – I poł. XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.846
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Rzadki druk z 1550 r. zawierający polski przekład popularnej powieści o Aleksandrze Wielkim. Historia Alexandri Magni, regis Macedioniae, de proeliis z przełomu X/XI w. należy do gatunku prozy fabularnej zwanej romansem, która w dobie renesansu, mimo że niezgodna z kanonami estetyki humanistycznej, osiągnęła ogromną popularność. W Historii o ziwocie y znamienitych sprawach Alexandra, romansie pseudohistorycznym, nie znajdziemy „historii” w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, lecz sfabularyzowaną wersję życia wielkiego władcy, opatrzoną w liczne motywy bajeczne i przygodowe. Pełno tu mitycznych stworzeń, utopijnych krain, a sam Aleksander przemierza nie tylko lądy, ale też przestworza (w rydwanie zaprzęgniętym w gryfy) oraz morskie głębiny (w szklanym pojemniku). Zgodnie z charakterystyką łacińskiej wersji tej powieści, przygody Aleksandra miały wzbudzać podziw dla jego rycerskiej dzielności oraz napominać przez zgubną pychą. Polskie tłumaczenie Romansu jest niezwykle ciekawym przykładem recepcji starożytnej powieści w jej renesansowym wydaniu.
Tytuł: Historia o ziwocie y znamienitych sprawach Alexandra Wielkiego krola Macedońskiego…
Adres wydawniczy: Kraków: Helena Unglerowa, 1550
Opis fizyczny: [106] k., sygn. A4, A-M8, N6 ; 8°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1901, t. 18, s. 210; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1088; Ziomek J., Renesans, Warszawa 1995, s. 129, 130, 154, 476
Proweniencja: 1. Z księgozbioru Zygmunta Czarneckiego [ekslibris]; 2. Biblioteka Fundacyi W. Hr. Baworowskiego [pieczęć]
Oprawa: skóra brązowa, tłoczenia ślepe – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.186
Autor opisu: Konrad Szymański
Jeden z pierwszych polskich traktatów o sztuce wojennej, wydany w Krakowie w 1569 r. Autor dzieła Marcin Bielski, historyk i poeta satyryczny, przy pisaniu Sprawy rycerskiej oparł się na swoich własnych doświadczeniach. Sam był w młodości żołnierzem, m.in. uczestniczył w latach 20. i 30. XVI w. w walkach z Tatarami i brał udział w bitwie z armią mołdawską pod Obertynem (1531). W obliczu działań wojennych prowadzonych przez Rzeczpospolitą na wielu frontach zagadnienia militarne stały się niezwykle istotną kwestią. Jak pisał sam Bielski we wstępie do swojego dzieła: „Czwicżćie się Rycerskim Sprawom młodźi Sarmatowie, Byście byli ku potrzebie zawżdy pogotowie. […] Ze wszystkich stron w ty Krainy na nas zły Wiatr wieie, Bacżąc naszę niegotowość Poganin sie smieje”. Autor podzielił swoje dzieło na osiem ksiąg, w których opisuje poszczególne aspekty sztuki militarnej, od tak prozaicznych czynności, jak dosiadanie konia do dużo bardziej skomplikowanych kwestii taktycznych. Jak widać w tytule traktatu, autor nie ograniczył się tu jedynie do doświadczeń rodzimych, ale starał się też zawrzeć tu informacje o zwyczajach bojowych innych nacji. Warto zwrócić uwagę na zamieszczony tu opis „rac” i „smoków ognistych”, który stanowi w istocie pierwszą wzmiankę o konstrukcji prototypów rakiet, wykorzystywanych na terenie naszego kraju.
Autor: Bielski, Marcin (1495-1575)
Tytuł: Sprawa Rycerska według postępku y zachowania starego obyczaju… tak Pogańska, iako y Krześciańska, z rozmaitych ksiąg wypisana, ku czytaniu y Nauce Ludziom Rycerskim pożyteczna…
Adres wydawniczy: Kraków: Mateusz Siebeneicher, 1569
Opis fizyczny: [10], 76 k. ; 4°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Chrzanowski I., Marcin Bielski, Lwów 1926, s. 211-226; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1896, t. 14, s. 89-90; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 195
Proweniencja: 1. Ex libris Alberti Węngrzinowicz Cracoviensis Anno 1629 Juli 5 f […] emptus in foro scrutario; 2. Hic liber est Michaelis … dański [XVIII w.]; 3. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 4. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 16.245
Oprawa: półpłótno – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2547
Autor opisu: Konrad Szymański
Jedyny zachowany egzemplarz najstarszego samoistnego utworu Jana Kochanowskiego. Dzieło wydano drukiem bez daty, lecz na pewno ukazało się przed 20 VI 1562, kiedy to zmarła adresatka dedykacji Zuzanny, Elżbieta Radziwiłłowa z Szydłowieckich. Wczesne lata 60. XVI wieku to okres, kiedy zaczęto drukować utwory tego największego poety polskiego renesansu. Nie były to pierwsze napisane kompozycje poety, który już wcześniej tworzył krążące w rękopisach wśród znajomych teksty, ale „aż do powrotu do kraju po zakończeniu okresu podróży i studiów zagranicznych, co nastąpiło w połowie roku 1559 nie myślał chyba o publikowaniu swych wierszy [i] wystarczyło mu, iż ofiarował je najbliższym”. Zuzanna powstała, gdy poeta, po powrocie z młodzieńczych podróży zagranicznych, związał się bliżej z hetmanem Janem Amorem Tarnowskim, jednym z najzamożniejszych magnatów ówczesnych czasów, którego dwór stanowił znaczący ośrodek polityczny oraz intelektualno-artystyczny. Z Tarnowskimi związana była także Elżbieta z Szydłowieckich, która wychowywała się na dworze hetmana do 1548 r. Poeta zadedykował jej Zuzannę, utwór na motywie biblijnej powieści o dziejach pięknej żony Joachima. Do wydania dołączono pieśń Czego chcesz od nas, Panie uznawaną za jedną za najpiękniejszych utworów polskiego renesansu i określaną mianem „wschodu słońca poezji polskiej”. Według tradycji Kochanowski miał napisać pieśń podczas pobytu we Francji. Gdy jej rękopis dotarł do Polski, Mikołaj Rej przeczytawszy go miał wykrzyknąć: „Temu dank [tj. pierwszeństwo] przed sobą dawam!”. Tak miała narodzić się sława poety z Czarnolasu.
Autor: Kochanowski Jan (ok. 1530-1584)
Tytuł: Zuzanna. – Czego chcesz od nas Panie
Adres wydawniczy: Kraków: Maciej Wirzbięta, ok. 1561-1562
Opis fizyczny: [6] k., sygn. A6 ; 4°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1903, t. 19, s. 368; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1317; Pelc J., Jan Kochanowski poeta Renesansu, Warszawa 1998, s. 68; tenże, Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa 2001, s. 217-218
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 7.423.
Oprawa: skóra brązowa – XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.1636
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Adaptacja niezwykle popularnego w renesansie dzieła Il cortegiano Baltazara Castiglione z 1528 r. Autorem adaptacji zatytułowanej Dworzanin polski był Łukasz Górnicki, sekretarz i bibliotekarz królewski Zygmunta II Augusta. Z inicjatywy króla Górnicki podjął się tłumaczenia dzieła włoskiego humanisty dostosowując treść do polskich realiów. Akcję osadził w Prądniku pod Krakowem na dworze biskupa Samuela Maciejowskiego. W Dworzaninie autor opisał grono rozmówców (postaci rzeczywistych żyjących w okresie złotego wieku), którzy dyskutują o idealnym wzorcu dworzanina i pana, opowiadając sobie jednocześnie wiele barwnych anegdot wziętych z życia zygmuntowskich czasów. Dzięki temu teoretyczne rozważania zyskały elementy realistyczne oraz komiczne. Dworzanin jest pierwszym źródłem, w którym pojawia się wzmianka o słynnym Panie Twardowskim, czarnoksiężniku, który był polskim szlachcicem żyjącym w XVI w. w Krakowie. Według legendy za znajomość magii zaprzedał duszę diabłu. Dzięki temu zyskał bogactwo i sławę docierając aż na dwór Zygmunta II Augusta, przychylnego magom, astrologom i alchemikom, gdzie udało mu się wywołać ducha zmarłej Barbary, ukochanej żony króla. W dziele Górnickiego jeden z rozmówców opowiada historię pewnego dworzanina Zygmunta I Starego, który postanawia zażartować ze swojego towarzysza wierzącego w magię. Podając się za ucznia Twardowskiego założył się z nim o 100 zł, że za pomocą magii skłoni przekupkę, którą widzieli obaj przez okno z góry zamku, by zaczęła tłuc garnki, które sprzedawała. Tak też się stało, lecz „uczeń Twardowskiego” nie polegał na magii – wcześniej zapłacił przekupce, by na dany przez niego znak wzięła kij i tłukła garnce. Największą sławę przyniósł Twardowskiemu eksperyment magiczny, podczas którego miał wywołać z zaświatów ducha ukochanej małżonki króla Zygmunta II Augusta Barbary Radziwiłłówny, która zmarła w 1551 r.
Autor: Górnicki Łukasz (1527-1603)
Tytuł: Dworzanin Łukasza Gornickiego Polski
Adres wydawniczy: Kraków: Maciej Wirzbięta, 1566
Opis fizyczny: [276, 4. cz.] k., sygn. A4, B-Z8, Aa-Mm8 ; 4°
Bibliografia: Bugaj R., Nauki tajemne w dobie odrodzenia, Wrocław 1976, s. 162-173; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1899, t. 17, s. 252-253; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 880; Ziomek J., Renesans, Warszawa 1995, s. 380-393
Proweniencja: 1. [Zygmunt Czarnecki:] N.K. 268; 2. Biblioteka Fundacyi W. Hr. Baworowskiego [pieczęć].
Oprawa: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe – XVI w., po konserwacji.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.3283
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Napisana po łacinie satyra Dialog przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów w formie rozmowy pomiędzy Królem (Władysławem II Jagiełłą) i Stańczykiem, błaznem królewskim. Jej autor, Klemens Janicki, był nowołacińskim poetą, doktorem filozofii Uniwersytetu Padewskiego. Pochodzenia chłopskiego, Janicki zyskał możnych mecenasów, dzięki którym obracał się w kręgu krakowskiego dworu. Tam miał poznać Stańczyka, który zaimponował mu swym ostrym dowcipem i przenikliwością, zwłaszcza w kwestiach politycznych. Stańczyk (ok. 1480-ok. 1560), którego prawdziwe nazwisko nie jest znane, był błaznem nadwornym królów z dynastii jagiellońskiej: Jana I Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Według tradycji nikt na dworze Jagiellonów nie dorównywał Stańczykowi żartem, który mówił gorzką prawdę królowi i szlachcie, lecz robił to tak dowcipnie, że pobudzał wszystkich do śmiechu. Do literatury wprowadził go Mikołaj Rej; pisali o nim także Jan Kochanowski, Marcin Kromer i Łukasz Górnicki, cytując anegdoty z jego udziałem, lecz pierwszym utworem, w którym jego postać pojawiła się jako bohater literacki, była prezentowana satyra Janickiego. W utworze Stańczyk, nazwany Morosophusem (łac. mądry głupiec), prowadzi z przybyłym z zaświatów królem Władysławem II Jagiełłą rozmowę na temat ubioru wojska. Temu ostatniemu nie podoba się współczesna pstrokatość i cudzoziemszczyzna w stroju, tak odmienna od dawnych prostych strojów. Uszczypliwa i ironiczna, satyra jest zawoalowaną krytyką przepychu dworu Zygmunta II Augusta oraz pochwałą dawnych wartości. Janicki napisał satyrę w 1541 lub 1542 r., lecz utwór drukiem ukazał się po raz pierwszy dopiero w 1563 r. przy antwerpskim wydaniu innego łacińskiego dzieła Janickiego, Żywocie arcybiskupów gnieźnieńskich. Postać Stańczyka wpisała się na stałe w kulturę polską. Już w XVI wieku od imienia Stańczyka wszystkich błaznów nazywano stańczykami, a w okresie porozbiorowym renesansowy błazen stał się symbolem mądrości, troski o ojczyznę i zabarwionej sceptycyzmem rozwagi politycznej.
Autor: Janicki, Klemens (1516-1543)
Tytuł: In Polonici Vestitvs Varietatem & Inconstantiam Dialogvs [w:] Vitae Regum Polonorum, Elegiaco Carmine Descriptae…
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, 1565
Opis fizyczny: K. 14-16 [z:] 16 k., [ost. cz.], sygn. A-D4 ; 8°
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1901, t. 18, s. 445-446; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1165; Ziomek J., Renesans, Warszawa 1995, s. 87-88
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 46.777
Oprawa: karton, papier marmurkowy – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.1088
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Pierwsze wydanie słynnej Kroniki Bielskiego. Jej autor był żołnierzem, historykiem, renesansowym poetą oraz dworzaninem marszałka wielkiego koronnego i wojewody krakowskiego – Piotra Kmity. Dzieło to nawiązując do tradycji średniowiecznego kronikarstwa opisuje dzieje ludzkie od stworzenia świata do 1551 r. Obok wydarzeń historycznych znalazło się tu zatem wiele podań, legend, czy też po prostu wydarzeń, które mogły wzbudzić ciekawość ówczesnych ludzi. Narracja autora rozpoczyna się od opowieści ze Starego Testamentu, uzupełnianej następnie przekazami z czasów starożytnej Grecji i Rzymu. Narodzenie Zbawiciela – Jezusa Chrystusa zapowiadane jest tu na przykład przez słynne „Księgi sybillińskie”, odgrywające dużą rolę przede wszystkim w historii Cesarstwa Rzymskiego. W dużej mierze osią opowieści są tu okresy panowania poszczególnych władców, czy papieży. Znajdziemy tu jednak również ekskursy jak na przykład: „O Włoskich ziemiach”, „O Niemieckim narodzie y Kraiu”, czy też „O Amazońskich niewiastach Tatarskich żonach” – będące niezwykle cennym obrazem mentalności XVI wieku. Dzieło to za życia autora wznawiane było jeszcze dwukrotnie, a do końca swoich dni Bielski pracował nad czwartym jego wydaniem. To zostało opublikowane zaś w 1597 r. przez jego syna Joachima. Ten zaś uzupełniając pracę swego ojca doprowadził kronikę do 1586 r., łagodząc jednocześnie zauważalny w pierwotnej wersji krytycyzm Kościoła Katolickiego. Warto również wspomnieć, iż ten konkretny egzemplarz był wykorzystywany przez Samuela Bogumiła Lindego w pracach nad słynnym jego słynnym słownikiem języka polskiego z lat 1807-1814. Świadczą o tym liczne podkreślenia poszczególnych słów w tekście, wykonane charakterystyczną czerwoną kredką.
Autor: Bielski, Marcin (ok. 1495-1575)
Tytuł: Kronika wszytkiego swyata na ssesc wyekow, Monarchie czterzy rozdzielona…
Adres wydawniczy: Kraków: Helena Unglerowa, 1551
Opis fizyczny: [39], 295, [1] k. ; 4°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Chrzanowski I., Marcin Bielski, Lwów 1926, s. 55-102; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1894, t. 13, s. 84-85; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 189
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 1166
Oprawa: skóra brązowa – XX w.
Inne cechy egzemplarza: glosy (XVI w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Autor opisu: Konrad Szymański
Jeden z nielegalnych przedruków Fraszek Jana Kochanowskiego z fałszywą datą wydania na karcie tytułowej. Kochanowski, który pisał fraszki całe swe życie przy różnych okazjach, przygotował je do druku dopiero tuż przed swą śmiercią w 1584 r. Pierwodruk zawierał tekst zgodny z wolą autora, lecz w kolejnych wydaniach, drukowanych około 1598-1600, uległ on niewielkim zmianom wprowadzonym przez drukarza Jana Januszowskiego. Januszowski, który drukował zarówno pierwodruk, jak i późniejsze nielegalne wydania, usunął z tekstu głównego ostatnie dziewięć fraszek uznanych za frywolne. Osiem z nich umieścił w aneksie Dobrym towarzyszom gwoli, być może, by przyszły cnotliwy właściciel książki mógł ów końcowy dodatek łatwo usunąć np. wyrywając karty lub nie dając ich do oprawy. Januszowski wypuszczał na rynek druki z fałszywą datą wydania, ponieważ nie posiadał przywileju na dodruk dzieł Kochanowskiego, a chciał uniknąć płacenia rodzinie Kochanowskich posiadającej prawa do dochodów z druku i sprzedaży pism poety. Fraszki powstawały w ciągu ponad dwudziestoletniej działalności poety, przede wszystkim w czasie jego pobytów na dworach, stając się niejednokrotnie źródłem wiadomości o ówczesnych zwyczajach i zdarzeniach życia codziennego. Do najsłynniejszych fraszek Kochanowskiego należy utwór z księgi pierwszej O doktorze Hiszpanie, opisujący, jak dworzanie namawiali do picia i biesiady swego współtowarzysza z dworu Zygmunta II Augusta Piotra Roizjusza, doktora praw z Hiszpanii.
Autor: Kochanowski Jan (ok. 1530-1584)
Tytuł: Fraszki. [Red. B. Wyd. C]
Adres wydawniczy: Kraków: Drukarnia Łazarzowa, 1584 [właściwie ok. 1600]
Opis fizyczny: 126 s., [1 cz.] k., s. 127-130, sygn. A-Q4, R2 ; 4°
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1903, t. 19, s. 361-362; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1302; Buchwald-Pelcowa P., Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego, Warszawa 1993, s. 146-150
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 7.407.
Oprawa: półskórek – XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.1689
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Pierwsze wydanie Zwierzyńca Mikołaja Reja, drukowane w oficynie Macieja Wirzbięty w 1562 r. Rej, pisarz i poeta zwany ojcem literatury polskiej, poseł na sejmy i działacz kalwiński, był lubiany i ceniony na dworach Jagiellonów. Jego ruchliwe życie publiczne i prywatne, a także renesansową erudycję, doskonale odzwierciedla Zwierzyniec, zbiór kilkuset zwięzłych epigramatów w języku polskim na różne tematy o charakterze moralizatorskim i satyrycznym. Rozdział pierwszy obejmuje wiersze opisujące sławne postacie mityczne i historyczne; rozdział drugi – sławnych Polaków; rozdział trzeci – stany i urzędy; rozdział czwarty – cechy charakteru i rzeczy doczesne; rozdział piąty – anegdoty, facecje i fraszki, nierzadko rubaszne, np. o księżach czy życiu codziennym. Rej opisywał w Zwierzyńcu postacie mu współczesne, w tym np. Zygmunta II Augusta, Bonę Sforzę czy Jana Kochanowskiego, dzięki czemu jest to nierzadko jedyne źródło do biografii konkretnych osób. Zwierzyniec Reja pozostaje wyjątkowy jednak z innego powodu – w posłowiu „Do tego co czytał” znajduje się zdanie uchodzące za najsłynniejszy cytat w historii literatury polskiej: A niechay narodowie wżdy postronni znaią // Iż Polacy nie Gęsi, iż swoy ięzyk maią. Zgodnie z ideałami odrodzenia i reformacji Rej tworzył w języku polskim, zyskując wśród mu współczesnych miana „hetmana pocztu polskich poetów”.
Autor: Rej, Mikołaj (1505-1569)
Tytuł: Zwierziniec, w ktorym rozmaitich stanow ludzi, źwirząth y ptakow kstałty, przypadki y obyczaie są własnie wypisane…
Adres wydawniczy: Kraków: Maciej Wirzbięta, 1562
Opis fizyczny: [14], 143, [36] k., sygn. A6, aa-bb4, B-R8, S4, Aa-Dd8, Ee4 ; 4°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1915, t. 26, s. 189; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2035; Ziomek J., Renesans, Warszawa 1995, s. 237-241
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 44.071
Oprawa: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe, fragmenty klamer – XVI w., po konserwacji
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.3188
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Renesansowe biblioteki
Wolumin podarowany Mikołajowi Pileckiemu, wojewodzie bełskiemu przez poetę, dyplomatę i biskupa chełmskiego Jana Dantyszka w 1518 r. Dantyszek karierę rozpoczął na dworze króla Jana Olbrachta, przez Aleksandra Jagiellończyka został mianowany pisarzem królewskim. Swój talent dyplomatyczny wykazał podczas misji odzyskania dla królowej Bony księstwa Bari, która zwieńczona została sukcesem. Podczas licznych podróży nawiązał kontakty z czołowymi myślicielami humanistycznymi: Erazmem z Rotterdamu, Tomaszem Morusem, Filipem Melanchtonem i Janem van der Campenem. Znał również Martina Lutra. Był cenionym pisarzem polsko-łacińskim, otrzymał laur poetycki od cesarza Maksymiliana I. Zapewne z tego powodu obdarowany przez niego rzadkim włoskim drukiem astrologicznym Mikołaj Pilecki zlecił wykonanie oprawy z napisem upamiętniającym otrzymanie przez niego daru od tak znamienitej osoby: „Sortilegium Magnifico D[omi]no Nicolai Pilcen[si] Palatino Belsen[si] a Ioan[ne] Dantisco Datum 1518” (czyli: Sortilegium Jaśnie Pani Mikołajowi Pileckiemu, wojewodzie bełskiemu przez Jana Dantyszka podarowane w 1518 r.”) . Zapewne Dantyszek przywiózł bogato ilustrowany tom ze swej pierwszej misji dyplomatycznej do Włoch.
Nazwa: Wolumin z kolekcji Jana Dantyszka
Introligator: nieznany
Miejsce i data powstania: 1518
Charakterystyka oprawy: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe i złocone, plakieta
Tytuł: Sortilegium
Adres wydawniczy: Wenecja: Bernardino Benalio, 1515
Opis fizyczny: 191, [1 cz.] s., [8] k. ; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Proweniencja: 1. Sortilegium Magnifico D[omi]no Nicolao Pilcen[si] Palatino Belsen[si] a Ioan[ne] Dantisco Datvm 1518 [tłoczone na górnej okładzinie]; 2. Mikolaij Dunin szpoth – rps; 3. Pro Con[ven]tu Crac[oviensi] Ad S. Fran[ciscam]; 4. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 5. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 16.128
Bibliografia: Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, red. D. Sidorowicz-Mulak, Wrocław 2017, poz. 2777
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.13511
Autor opisu: Dorota Sidorowicz-Mulak
Piotr Wedelicjusz z Obornik, medyk wykształcony w Krakowie i najprawdopodobniej w Bolonii, rajca i burmistrz krakowski oraz dwukrotny rektor Akademii Krakowskiej był od 1526 r. nadwornym lekarzem Zygmunta I Starego i królowej Bony. Wedelicjusz zgromadził sporą bibliotekę fachową, składającą się przeważnie z druków włoskich. Zadbał przy tym o elegancki wygląd zewnętrzny ksiąg oraz o oznaczenie ich własności. Oprawę woluminów zlecał czołowym krakowskim introligatorom, miedzy innymi Maciejowi z Przasnysza vel Mistrzowi Główek Anielskich, którzy dekorowali okładziny jego superekslibrisem. Swoją kolekcję wyposażał ponadto w ekslibrisy oraz opatrywał starannie wykaligrafowanym wpisem własnościowym oraz różnymi komentarzami. Prezentowany na wystawie mszał krakowski z przedstawieniami patronów Rzeczypospolitej św. Stanisława i św. Floriana na karcie tytułowej świadczy o bibliofilskiej pasji tego uszlachconego mieszczanina i nabywaniu przez niego we Włoszech nie tylko literatury fachowej. Opatrzony został wykonanym w technice drzeworytowej unikatowym ekslibrisem, który uznawany jest za jeden z najstarszych przykładów tego typu znaku własnościowego w Polsce.
Nazwa: Wolumin z kolekcji Piotra Wedelicjusza
Introligator: nieznany
Miejsce i data wytworzenia: XVI w.
Charakterystyka oprawy: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe i złocone, plakiety
Tytuł: Missale Secundum Ritum Insignis Ecclesie Cathedralis Cracoviensis Noviter Emendatu[m]
Adres wydawniczy: Wenecja: Peter Liechtenstein, Michael Vechter, 1532
Opis fizyczny: [12] ,388, [1] k. ; 2°
Ilustracje: drzeworyt
Proweniencja: 1. Fr. Samuel Braczewski S. Sophiae et filiarum; 2. Petrus Vedelicius Obornicen[sis] Artiu[m] & Medicinae Doctor Con. Cracovien[sis] ac physicus Regius Herus meus est emptionis iure; P. V. [ekslibris z herbem Wedel i dewizą Sudore Virtus Virtute Honos]; 3. Emit a praefato d[omi]no Doctore Petro hoc missale Docotr Nicolaus a Vieliczka Scholasticus Kielcen[sis] Flor. 4 die 4 mensis Julij Anno dni 1543; 4. Doctor Nicolaus a Vieliczka scholasticus Kielcen[sis] hoc missale testamento legavit Petro Miskowski Decano Crac. et Regni Poloniae Vicecancelario; 5. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 6. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 10.242
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1908, t. 22, s. 430-431; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1587; Miaskowski K., Piotr Wedelicjusz z Obornik, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu” 1908 nr 34, s. 169-212; Radojewski M., Nieznany ekslibris Piotra Wedelicjusza – najstarszy polski znak lekarski, „Ze Skarbca Kultury” 1977 z. 28, s. 51-58; Wagner A., Superekslibris polski, Toruń 2016
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatury: XVI.F.4100, ex. 22401
Autor opisu: Dorota Sidorowicz-Mulak
Wolumin z biblioteki działacza reformacyjnego Jana Łaskiego młodszego (Joannesa a Lasco). Łaski wychował się na dworze swego stryja, prymasa Jana Łaskiego, który umożliwił mu zagraniczne studia, a po powrocie do kraju zapewnił stanowiska kanonika krakowskiego i sekretarza Zygmunta I Starego. Łaskiego ciągnęło jednak za granicę. W 1525 r. podczas podróży do Bazylei poznał Erazma z Rotterdamu. Rok później zamieszkał u Erazma, a dla udzielenia mu wsparcia finansowego odkupił jego prywatną bibliotekę, pozostawiając mu ją w dożywotnie użytkowanie. Po powrocie do Polski Łaski pełnił funkcje kościelne i dworskie, jednak z braku funduszy kariera nie rozwijała się szybko. Interesowały go ponadto wydarzenia religijne w Niemczech i wkrótce przeszedł na protestantyzm, stopniowo ulegając wpływom idei Jana Kalwina. W 1543 r. został najwyższym urzędnikiem kościelnym we Wschodniej Fryzji z nominacji regentki Anny Oldenburskiej. Po wprowadzeniu we Fryzji luteranizmu udał się do Anglii, gdzie działał przy tworzeniu tam struktur kościoła protestanckiego, podobnie jak wcześniej w Niemczech. Do końca życia pozostał wierny wyznaniu kalwińskiemu, co spowodowało konieczność opuszczenia Wysp Brytyjskich. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych próbował stworzyć w Polsce ogólnopolski kościół reformacyjny, jednak działania te nie powiodły się. Prezentowany wolumin zawiera dzieła św. Cypriana z komentarzem Erazma z Rotterdamu wydane w Bazylei w oficynie Frobena w 1525 r. Oprawę dla tomu wykonał rok później krakowski rzemieślnik Maciej z Przasnysza (Mistrz Główek Anielskich). Bogate zdobienia w typie architektonicznym z portalem z tympanonem oraz wkomponowanym w zwierciadle herbem Korab w otoku z trójlistków włoskich z dwoma puttami trzymającymi rogi obfitości oraz charakterystycznym dla tego rzemieślnika motywem główki anielskiej stanowią przykład inspiracji introligatorstwem włoskim w małopolskiej stolicy Rzeczypospolitej.
Nazwa: Wolumin w oprawie architektonicznej z biblioteki Jana Łaskiego młodszego
Introligator: Maciej z Przasnysza (Mistrz Główek Anielskich), introligator krakowski
Miejsce i data wytworzenia: Kraków, 1526
Charakterystyka oprawy: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe i złocone, plakiety
Autor dzieła: Cyprian, św. (ca 210-258)
Tytuł dzieła: Opera Sanctissimi Martyris Caecilii Cypriani…
Adres wydawniczy: Bazylea: Johann Froben, II 1525
Opis fizyczny: [12] k., 507, [1 cz.] s., [14] k. ; 2°
Proweniencja: 1. Ioannes Lasky I. Il. M. D. XXVI – superekslibris napisowy z herbem Korab; 2. Ex Cathalogo Librorum Scholae Metropol. Leopol.; 3. Dar arcybiskupa ormiańskiego Grzegorza Szymonowica dla ZNiO w 1866 r.; 4. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Bibliografia: Kowalska H., Łaski Jan (Joannes a Lasco) h. Korab [w:] Polski słownik biograficzny, t. 18, Wrocław 1978, s. 237-244; Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, red. D. Sidorowicz-Mulak, Wrocław 2017, poz. 830; Wagner A., Introligatorzy elit. O działalności Stanisława z Białej i Macieja z Przasnysza vel Mistrza Główek Anielskich [w:] Introligatorzy i ich klienci, red. A. Wagner, Toruń 2017, s. 73-92
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.13.549
Autor opisu: Dorota Sidorowicz-Mulak
Zachowane woluminy z biblioteki króla Zygmunta Augusta to fragmenty zasobu jednej z większych europejskich bibliotek prywatnych epoki renesansu, szacowanej na ok. 4000 woluminów w szczytowym okresie rozwoju. Budowali ją kolejno zatrudniani przez króla bibliotekarze: Andrzejowie Trzeciescy, Jan z Koźmina, Stanisław Koszutski i Łukasz Górnicki. Pierwsze woluminy oprawiali krakowscy rzemieślnicy: Jerzy Moeller i Mistrz Dawid, kolejne tomy zabezpieczali nieznani z nazwiska introligatorzy wileńscy. Rzemieślnicy ci tłoczyli złotem na górnych okładzinach ksiąg superekslibisy z herbem Orzeł oplecionym monogramem królewskim „SA” (Sigismundus Augustus) i Litewską Pogonią w laurowym wieńcu lub w otoku z imieniem królewskim wytłoczonym renesansową antykwą. W zależności od okresu powstania oprawy herby Polski i Litwy umieszczane były pod dwoma koronami lub pod jedną. Początkowo Orzeł przedstawiany był pod koroną królewską, a Pogoń pod książęcą mitrą. Zmiana nastąpiła podczas promowania idei unii: tarcze herbowe z godłami Polski i Litwy zwrócone były ku sobie w ukłonie heraldycznym i wieńczyła je jedna, królewska korona. Na dolnych okładzinach introligatorzy tłoczyli złotem cycerońską formułę „Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumentum” oraz datę wykonania oprawy. Od tej łacińskiej formuły wszystkie książki królewskie w opisanych wyżej oprawach nazywane są „Monumentami Zygmunta Augusta” i stanowią swoisty pomnik króla jako bibliofila i władcy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W bibliotece królewskiej znajdowały się przede wszystkim zagraniczne edycje dzieł czołowych myślicieli epoki odrodzenia: humanistów i reformatorów, dzieła autorów klasycznych w komentarzach i wiele innych. Wiadomo, że król posiadał w swej kolekcji protestancką Biblię w przekładzie Martina Lutra w srebrnej oprawie, która stanowiła prezent od tego słynnego działacza i autora. Część ksiąg pełniła funkcje użytkowe i była wykorzystywana przez królewskich medyków, jak prezentowany tom Andreasa Wesaliusza De humani corporis fabrica libri septem wydany w Bazylei w 1543 r., w którym po raz pierwszy w oparciu o sekcje zwłok ukazana została anatomia ciała ludzkiego. Ossoliński egzemplarz dzieła Wesaliusza stanowi przykład rozpraszania kolekcji po śmierci króla – wolumin ten królowa Anna Jagiellonka, do której trafiła część biblioteki, podarowała swemu lekarzowi Sylwestrowi Roguskiemu w 1586 r.
Nazwa: Woluminy z biblioteki Zygmunta II Augusta – Monumenta Zygmunta Augusta = Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumenta
Introligatorzy: [1-2] Mistrz Dawid, introligator krakowski; [3] anonimowy introligator wileński
Miejsce wytworzenia, rok wytworzenia: [1] Kraków, około 1543; [2] Kraków, 1547; [3] Wilno, 1559
[1] Oprawa Mistrza Dawida, Kraków 1543
Autor: Vesalius, Andreas (1514-1564)
Tytuł: De humani corporis fabrica…
Adres wydawniczy: Bazylea: Johann Oporinus, 1534
Opis fizyczny: [6] k., 659, [1] s., [18] k. ; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Proweniencja: 1. [Zygmunt II August]; 2. Datu[s] est m[i]hi doctori Sylvestro [Roguski per] Regina[m] Poloniae Annam 1586; 3. Staraniem Wincentego Nowińczyka Smagłowskiego Biblioteki Dyrektora i Archiwisty miasta królewskiego Stanisławowa wydobyte i przesłane Zakładowi Narod. Im. Ossolińskich a Orędownictwa J. Oś. X. Lubomirskich we Lwowie dnia 19. Czerw. 1873; 4. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 64.611; Ta karta tytułowa znajdowała się w Bibliotece Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego w Warszawie. Biblioteka przekazała ją Bibliotece Ossolineum pismem z dnia 14 X 1967 r. (L.dz. II/51/67), poczem została ona dolepiona doczepiona do macierzystego dzieła pod wyżej podaną sygnaturą. Wr. 24 V 1969. JSzczepaniec
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F. 13820
Bibliografia: Kawecka-Gryczowa A., Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław 1988; Kosiński J., Monumenta Zygmunta Augusta w zbiorach Ossolineum, „Roczniki Biblioteczne” 1967, z. 11, s. 407-422; Piech Z., Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003; Sidorowicz-Mulak D., Królewskie księgi w Ossolineum i ich proweniencje. O kilkunastu woluminach z biblioteki Zygmunta Augusta [w:] W czwartek o szesnastej, red. T. Sokół. Wrocław 2016, s. 151-172; Sidorowicz-Mulak D., Wagner A., Dzieło Vesaliusa w oprawie Mistrza Dawida a problem początków księgozbioru króla Zygmunta Augusta, „Roczniki Biblioteczne” 2015, s. 299-324; Wagner A., Superekslibris polski, Toruń 2016
Autor opisu: Dorota Sidorowicz-Mulak
Zachowane woluminy z biblioteki króla Zygmunta Augusta to fragmenty zasobu jednej z większych europejskich bibliotek prywatnych epoki renesansu, szacowanej na ok. 4000 woluminów w szczytowym okresie rozwoju. Budowali ją kolejno zatrudniani przez króla bibliotekarze: Andrzejowie Trzeciescy, Jan z Koźmina, Stanisław Koszutski i Łukasz Górnicki. Pierwsze woluminy oprawiali krakowscy rzemieślnicy: Jerzy Moeller i Mistrz Dawid, kolejne tomy zabezpieczali nieznani z nazwiska introligatorzy wileńscy. Rzemieślnicy ci tłoczyli złotem na górnych okładzinach ksiąg superekslibisy z herbem Orzeł oplecionym monogramem królewskim „SA” (Sigismundus Augustus) i Litewską Pogonią w laurowym wieńcu lub w otoku z imieniem królewskim wytłoczonym renesansową antykwą. W zależności od okresu powstania oprawy herby Polski i Litwy umieszczane były pod dwoma koronami lub pod jedną. Początkowo Orzeł przedstawiany był pod koroną królewską, a Pogoń pod książęcą mitrą. Zmiana nastąpiła podczas promowania idei unii: tarcze herbowe z godłami Polski i Litwy zwrócone były ku sobie w ukłonie heraldycznym i wieńczyła je jedna, królewska korona. Na dolnych okładzinach introligatorzy tłoczyli złotem cycerońską formułę „Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumentum” oraz datę wykonania oprawy. Od tej łacińskiej formuły wszystkie książki królewskie w opisanych wyżej oprawach nazywane są „Monumentami Zygmunta Augusta” i stanowią swoisty pomnik króla jako bibliofila i władcy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W bibliotece królewskiej znajdowały się przede wszystkim zagraniczne edycje dzieł czołowych myślicieli epoki odrodzenia: humanistów i reformatorów, dzieła autorów klasycznych w komentarzach i wiele innych. Wiadomo, że król posiadał w swej kolekcji protestancką Biblię w przekładzie Martina Lutra w srebrnej oprawie, która stanowiła prezent od tego słynnego działacza i autora. Część ksiąg pełniła funkcje użytkowe i była wykorzystywana przez królewskich medyków, jak prezentowany tom Andreasa Wesaliusza De humani corporis fabrica libri septem wydany w Bazylei w 1543 r., w którym po raz pierwszy w oparciu o sekcje zwłok ukazana została anatomia ciała ludzkiego. Ossoliński egzemplarz dzieła Wesaliusza stanowi przykład rozpraszania kolekcji po śmierci króla – wolumin ten królowa Anna Jagiellonka, do której trafiła część biblioteki, podarowała swemu lekarzowi Sylwestrowi Roguskiemu w 1586 r.
[2] Oprawa Mistrza Dawida, Kraków, 1547
Tytuł: [Koran:] Machvmetis … Alcoran…
Adres wydawniczy: Bazylea: Nicolaus Brylinger & Johann Oporinus, post 20 I 1543
Opis fizyczny: [14], [4] k., 230 s., [5] k., 178 s., [1 cz.] k., 163, [1] s. ; 2°
[Adl.:] Autor: Jan VI Kantakuzen (1292-1383)
Tytuł: Contra Mahometicam fidem Christiana & orthodoxa assertio…
Adres wydawniczy: Bazylea: Nicolaus Brylinger & Johann Oporinus, 1543
Opis fizyczny: [6] k., 124 s., [6] k., 108 s. ; 2°
Proweniencja: 1. Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumentum 1547 [superekslibris herbowy i napisowy], 2. Nicolao Prandotae Pszczóla de Wilczopole Vicecap. Terrarum Kijovienisum [superekslibris]; Nicolau Prandota Pszczółka Wilczopolski; 3. Kupno od Kajetana Jabłońskiego w 1862 r. do zbiorów Ossolineum; 4. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 51.054, 51.055
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F. 13963 adl./13964 adl.
Bibliografia: Kawecka-Gryczowa A., Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław 1988; Kosiński J., Monumenta Zygmunta Augusta w zbiorach Ossolineum, „Roczniki Biblioteczne” 1967, z. 11, s. 407-422; Piech Z., Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003; Sidorowicz-Mulak D., Królewskie księgi w Ossolineum i ich proweniencje. O kilkunastu woluminach z biblioteki Zygmunta Augusta [w:] W czwartek o szesnastej, red. T. Sokół. Wrocław 2016, s. 151-172; Sidorowicz-Mulak D., Wagner A., Dzieło Vesaliusa w oprawie Mistrza Dawida a problem początków księgozbioru króla Zygmunta Augusta, „Roczniki Biblioteczne” 2015, s. 299-324; Wagner A., Superekslibris polski, Toruń 2016
Autor opisu: Dorota Sidorowicz-Mulak
Zachowane woluminy z biblioteki króla Zygmunta Augusta to fragmenty zasobu jednej z większych europejskich bibliotek prywatnych epoki renesansu, szacowanej na ok. 4000 woluminów w szczytowym okresie rozwoju. Budowali ją kolejno zatrudniani przez króla bibliotekarze: Andrzejowie Trzeciescy, Jan z Koźmina, Stanisław Koszutski i Łukasz Górnicki. Pierwsze woluminy oprawiali krakowscy rzemieślnicy: Jerzy Moeller i Mistrz Dawid, kolejne tomy zabezpieczali nieznani z nazwiska introligatorzy wileńscy. Rzemieślnicy ci tłoczyli złotem na górnych okładzinach ksiąg superekslibisy z herbem Orzeł oplecionym monogramem królewskim „SA” (Sigismundus Augustus) i Litewską Pogonią w laurowym wieńcu lub w otoku z imieniem królewskim wytłoczonym renesansową antykwą. W zależności od okresu powstania oprawy herby Polski i Litwy umieszczane były pod dwoma koronami lub pod jedną. Początkowo Orzeł przedstawiany był pod koroną królewską, a Pogoń pod książęcą mitrą. Zmiana nastąpiła podczas promowania idei unii: tarcze herbowe z godłami Polski i Litwy zwrócone były ku sobie w ukłonie heraldycznym i wieńczyła je jedna, królewska korona. Na dolnych okładzinach introligatorzy tłoczyli złotem cycerońską formułę „Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumentum” oraz datę wykonania oprawy. Od tej łacińskiej formuły wszystkie książki królewskie w opisanych wyżej oprawach nazywane są „Monumentami Zygmunta Augusta” i stanowią swoisty pomnik króla jako bibliofila i władcy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W bibliotece królewskiej znajdowały się przede wszystkim zagraniczne edycje dzieł czołowych myślicieli epoki odrodzenia: humanistów i reformatorów, dzieła autorów klasycznych w komentarzach i wiele innych. Wiadomo, że król posiadał w swej kolekcji protestancką Biblię w przekładzie Martina Lutra w srebrnej oprawie, która stanowiła prezent od tego słynnego działacza i autora. Część ksiąg pełniła funkcje użytkowe i była wykorzystywana przez królewskich medyków, jak prezentowany tom Andreasa Wesaliusza De humani corporis fabrica libri septem wydany w Bazylei w 1543 r., w którym po raz pierwszy w oparciu o sekcje zwłok ukazana została anatomia ciała ludzkiego. Ossoliński egzemplarz dzieła Wesaliusza stanowi przykład rozpraszania kolekcji po śmierci króla – wolumin ten królowa Anna Jagiellonka, do której trafiła część biblioteki, podarowała swemu lekarzowi Sylwestrowi Roguskiemu w 1586 r.
[3] Introligator anonimowy, Wilno, 155
Autor: Giraldi, Giovan Battista (1504-1573).
Tytuł: Poematia…
Adres wydawniczy: Bazylea: Robert Winter, III 1540
Opis fizyczny: [8] k., 236 s., [2] k. ; 8°
[Adl.:] Autor: Silius Italicus, Caius (ok. 26-ok. 101)
Tytuł: Pvnicoru[m] libri. xvij…
Adres wydawniczy: Bazylea: Thomas Wolff, 10 XI 1522
Opis fizyczny: [4], 234, [2] k. ; 8°
Proweniencja: 1. Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumentum Anno 1559 [superekslibris herbowy i napisowy]; 2. Balthasari Cudnikowski Art. & Philosophiae Bac. Emptus hic liber A.D. 1649 27 7bris gs 6; 3. [Hieronim Pinocci:] Nro 118; 4. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 5. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 15.496, 28.264
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.9591 adl./ 9592 adl.
Bibliografia: Kawecka-Gryczowa A., Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław 1988; Kosiński J., Monumenta Zygmunta Augusta w zbiorach Ossolineum, „Roczniki Biblioteczne” 1967, z. 11, s. 407-422; Piech Z., Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003; Sidorowicz-Mulak D., Królewskie księgi w Ossolineum i ich proweniencje. O kilkunastu woluminach z biblioteki Zygmunta Augusta [w:] W czwartek o szesnastej, red. T. Sokół. Wrocław 2016, s. 151-172; Sidorowicz-Mulak D., Wagner A., Dzieło Vesaliusa w oprawie Mistrza Dawida a problem początków księgozbioru króla Zygmunta Augusta, „Roczniki Biblioteczne” 2015, s. 299-324; Wagner A., Superekslibris polski, Toruń 2016
Autor opisu: Dorota Sidorowicz-Mulak
Wolumin z biblioteki krakowskiego patrycjusza Melchiora Krupka stanowią świadectwo na funkcjonowanie w okresie renesansu bogatych bibliotek mieszczańskich. Obecnie przypuszcza się, że Krupka otrzymał zbiór ksiąg o charakterze humanistyczno-reformacyjnym jako spłatę długów od krakowskich działaczy reformacyjnych – Andrzejów Trzecieskich seniora oraz juniora, pisarza i jednego z autorów kalwińskiego przekładu Biblii Brzeskiej (inaczej Radziwiłłowskiej). Była to bowiem wyselekcjonowana ze znawstwem duża kolekcja dzieł oprawiona w latach 1550-1554, a zatem w bardzo krótkim okresie. Krupka nie pozostawił po sobie inaczej oprawionych dzieł. Sposób oprawy tej zwartej wizualnie kolekcji nawiązuje bezpośrednio do opraw wykonanych w Krakowie dla króla Zygmunta Augusta przez Mistrza Dawida i Jerzego Moellera. Zarówno koncepcja dekoracji górnej okładziny w oparciu o system pustych o ornamentalnych ram i listew okalających zwierciadło z herbem Krupka w wieńcu laurowym, zdobienia radełkami z popiersiami w medalionach, a przede wszystkim superekslibris napisowy na dolnej okładzinie z formuła zaczerpniętą z woluminów z królewskiej biblioteki: „Melchioris Crupek Monumentum”. Prezentowany wolumin to dzieło francuskiego kronikarza Guillaume’a de Tyr Belli Sacri Historia Libris XXIIII comprehensa wydany w Bazylei w 1540 r., które zawiera dzieje opraw krzyżowych zawiera dzieje wypraw krzyżowych. Obecnie książki z kolekcji Krupka znajdują się w Pradze, Bratysławie i Polsce.
Nazwa: Wolumin z biblioteki Melchiora Krupka = Melchioris Crupek Monumentum
Introligator: Mistrz Dawid, introligator krakowski
Miejsce i data wytworzenia: Kraków, 1551
Charakterystyka oprawy: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe, srebrzone i złocone, plakieta
Autor: Guillaume de Tyr (ok. 1130-ok. 1190)
Tytuł: Belli Sacri Historia…
Adres wydawniczy: Bazylea: Nicolaus Brylinger & Johann Oporinus, III 1549
Opis fizyczny: [16] k., 578 s., [5] k., 253 [1] s. ; 2°
Proweniencja: 1. Melchioris Crupek Monumentum 1551 [superekslibris herbowy i napisowy]; 2. Ex […]iensis; 3. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 4. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 28.756, 38.195
Bibliografia: Lewicka-Kamińska A., Krupka (Krupek, Krupski) Melchior [w:] Polski słownik biograficzny, t, 15. Wrocław 1970, s. 414-415; Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, red. D. Sidorowicz-Mulak, Wrocław 2017, poz. 1334
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.13675/13676 adl.
Autor opisu: Dorota Sidorowicz-Mulak
Sztuka polskiego złotego wieku
Av. w polu popiersie Zygmunta Starego w prawym profilu, na głowie króla gładki czepiec z niewielkim wieńcem, władca odziany jest w szubę lub płaszcz z futrzanym kołnierzem, spod którego widoczny jest stojący ozdobny kołnierz koszuli, na szyi na zdobnym łańcuchu Order Złotego Runa, wzdłuż krawędzi napis: „ SIGISMUNDVS P[RIMVS] REX POLONIÆ – DVX LITVANIÆ RVSSIÆ PRVSS[I” (Zygmunt Pierwszy król polski książę litewski, ruski, pruski), Rv. w polu tarcza z orłem jagiellońskim oplecionym literą „S”, wzdłuż krawędzi w szerokim otoku napis: „ET MAZOVIÆ ETZ[ETERA] ANNO D[OMI]N[I]: MDXXXVIII REGN[I] SVI XXXII” (i mazowiecki etc. roku pańskiego 1538, panowania swego 32). Medal odlany został zapewne z okazji zaręczyn Zygmunta Augusta z arcyksiężniczką austriacką Elżbietą Habsburżanką dnia 16 maja 1538. Wiadomo, że wręczany był gościom podczas uroczystych zaślubin książęcej pary w 1543 r.
Autor: Giovanni Giacomo Caraglio (ok. 1500-1565)
Nazwa: medal Zygmunta I Starego
Miejsce i data powstania: Kraków, 1538
Opis fizyczny: medal kolisty, złoty, odlewany, średnica 36,1 mm, waga 25,98 g
Bibliografia: Raczyński E., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tycza począwszy od najdawniejszych aż do końca panowania Jana III (1513 – 1696). Tom I, Wrocław 1838, 26- 27, poz. 8; Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 21 – 23, ryc. 14; Wojciechowski J., Caraglio w Polsce, „Rocznik Historii Sztuki”, t. XXV, 2000, s. 42- 43, nr kat. 1; Morka M., Sztuka dworu Zygmunta I Starego. Treści polityczne i propagandowe, Warszawa 2006, s. 325-326, il. 210; Baran E., Złote monety i medale Zygmunta I Starego w zbiorach ZNiO we Wrocławiu (cz. II), „Przegląd Numizmatyczny”, z. 2(73)/2011, s. 13, nr kat. 6
Proweniencja: 1. Henryk Lubomirski (1777-1850); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: medal niesygnowany
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: G 1561
Autor opisu: Łukasz Koniarek
Av. w polu popiersie Zygmunta Augusta profilem w lewo, na głowie władcy korona zamknięta krzyżującymi się pałąkami i zwieńczona krzyżem, król przedstawiony w ozdobnej renesansowej zbroi antykizującej – na napierśniku widoczne motywy roślinne, na naramienniku maszkarony, a poniżej godła Korony i Litwy, po lewej węzeł płaszcza narzuconego na zbroję, na szyi władcy zdobny łańcuch zakończony wizerunkiem lwa (?), przy krawędzi napis rozdzielony zwieńczeniem korony: „SIGISMVNDVSAVGVSTVS – DGREXPOLONIÆ || MDVXLITVANIÆ – RVSSIÆPMET[?]” [Zygmunt August, król polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki i (ziem? …)], obwódka w formie wąskiej, lekko wypukłej linii, Rv. w centrum pola symboliczne wyobrażenie Wiary pod postacią okrytej luźnym płaszczem postaci kobiecej, prawa ręku uniesiona wskazującym gestem ku górze, w lewej widoczny kielich, dookoła napis: „DVM SPIRITVS HOS REGET ARTUS” [póki duch włada ciałem].
Autor: Giovanni Giacomo Caraglio (ok. 1500-1565)
Nazwa: medal Zygmunta II Augusta
Miejsce i data powstania: Kraków, 1554-1565, odlew z oryginału
Opis fizyczny: medal kolisty, brązowy, odlewany, średnica 56,7 – 56,8 mm, waga 25,98 g
Bibliografia: Raczyński E., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tycza począwszy od najdawniejszych aż do końca panowania Jana III (1513 – 1696). Tom I, Wrocław 1838, 104-105, poz. 24; Gumowski M., Medale Jagiellonów, Kraków 1906, s. 87- 90, tabl. XXII: 88; Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 23, ryc. 17; Wojciechowski J., Caraglio w Polsce, Rocznik Historii Sztuki, t. XXV, 2000, s. 48-49, nr kat. 5; Stahr M., Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu. Tom II: Medale polskie i z Polską związane od XVI do XVIII wieku, Poznań 2008, s. 29 – 30, nr kat. 11
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: medal niesygnowany
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura G 50
Autor opisu: Łukasz Koniarek
Av. w polu popiersie Zygmunta Augusta z twarzą skierowaną w prawo, król wyobrażony z głową odkrytą, widoczna krótka młodzieńcza broda, odziany w renesansowa zbroję bez naramienników, wyraźnie zaznaczony obojczyk, spod którego dostrzec można zdobny kołnierz koszuli, na zbroję narzucony płaszcz w stylu antycznym zawiązany na lewym ramieniu, po lewej wizerunek niewielkiej zamkniętej korony zwieńczonej krzyżem, wzdłuż krawędzi napis: „□SIGIS□AVG□REX□POLO□MG□DVX□LIT□ÆT□S□XXIX□” [Zygmunt August, król polski, wielki książę litewski, w wieku dwudziestu dziewięciu lat], Rv. w polu orzeł o masywnym korpusie i szponach, esowato wygiętej szyi i skrzydłach z kilkoma rzędami piór różnej wielkości, na głowie korona zamknięta zwieńczona krzyżem, dookolnie napis: „□ANO□D□NRI□M□DXLVIII□DOMINICVS□VENETVS□FECIT” [roku Pana Naszego 1548, Dominik z Wenecji wykonał]. Medal powstał z okazji objęcie rządów przez Zygmunta Augusta w 1548 r. Był to jedyny w dziejach Polski przypadek, kiedy króla obrano i koronowano jeszcze za życia poprzednika (vivente rege), czyli Zygmunta I Starego. Należy on do arcydzieł renesansowego medalierstwa, chociaż o jego twórcy – Dominiku z Wenecji – niewiele wiadomo. Jest to jeden z niewielu ówczesnych medali sygnowanych pełnym imieniem artysty. Przechowywany w ossolińskich zbiorach egzemplarz jest jedynym okazem tego medalu odlanym w złocie.
Autor: Dominicus Venetus [Dominik z Wenecji] (1. poł. XVI w.)
Nazwa: medal Zygmunta II Augusta wydany z okazji objęcia rządów
Miejsce i data powstania: Kraków, 1548
Opis fizyczny: medal kolisty, złoty, odlewany, średni. 49,4 – 49,5 mm, waga 95,30 g
Bibliografia: Raczyński E., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tycza począwszy od najdawniejszych aż do końca panowania Jana III (1513 – 1696). Tom I, Wrocław 1838, 60 – 61, poz. 16; Gumowski M., Medale Jagiellonów, Kraków 1906, s. 78 – 79, tabl. XX: 75; Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 21, ryc. 13; Skarby Historii Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich gościem Wiednia. Katalog Wystawy, Wrocław 2009, s. 96
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: medal sygnowany na rewersie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: G 1611
Autor opisu: Łukasz Koniarek
Egzemplarz komedii Plauta z 1510 r. będący niegdyś własnością Giovanniego Silvio de Mathio, doktora praw i nauczyciela młodego Zygmunta II Augusta. Giovanni Silvio de Mathio (łac. Ioannes Silvius Amatus), nazywany Siculusem (łac. Siculus – Sycylijczyk), był jednym z wielu Włochów, którzy w okresie złotego wieku żyli i działali w Polsce. Mathio, który przyjechał do Krakowa około 1499 roku, był m.in. wykładowcą języka greckiego na Akademii Krakowskiej, a na jego zajęcia miały ściągać tak wielkie tłumy młodzieży, że zabrakło podręczników do nauki, które trzeba było sprowadzać z Wenecji. W 1529 r. został z inicjatywy królowej Bony powołany na nauczyciela dziewięcioletniego królewicza Zygmunta. Prezentowany druk był niegdyś własnością Siculusa, który pozostawił na jego marginesach obfite komentarze zapisane piórem.
Autor: Plautus Titus Maccius (około 250-około 184 p.n.e.)
Tytuł: M. Actii Plauti Asinii Comoediae uiginti…
Adres wydawniczy: Parma: Francesco Ugoleto et Ottaviano Saladi, 9 III [i.e. post 7 IV] 1510.
Opis fizyczny: [8], CCCV [i.e. 309], [1 cz.] k. ; 2°.
Bibliografia: Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2386; Quirini-Popławska D., Działalność Włochów w Polsce w I połowie XVI wieku na dworze królewskim, w dyplomacji i hierarchii kościelnej, Wrocław 1973, s. 32-34
Proweniencja: 1. Ioannis Syluij Amati I.V.D. Panhormitani C.P.; 2. Jacobus Clobuczki Canonicus Leopolien. possessor; 3. Dar spadkobierców Józefa Dzierzkowskiego z 1840 r.; 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 34.183.
Oprawa: półskórek – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: glosa marginalna w języku łacińskim, podkreślenia ręką Giovanniego Silvio de Mathio (XVI w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.13288
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Niezwykle rzadki druk okolicznościowy napisany na ślub Bony Sforzy i Zygmunta I Starego przez Andrzeja Krzyckiego, prymasa Polski, poetę i sekretarza królewskiego. Wydarzenie to uwieczniło piórem także wielu innych autorów, lecz ponieważ zazwyczaj druki tego typu miały charakter ulotny i nie były przeznaczone do dystrybucji, a rozdawano je wśród gości weselnych, ich egzemplarze należą obecnie do rzadkości. Uroczystość zaślubin i koronacji Bony odbyła się w Krakowie 18 kwietnia 1518 r. W pochodzie koronacyjnym, który wyruszył rano po czerwonym dywanie wyłożonym od schodów zamkowych do drzwi katedry, szedł król w szkarłatnym płaszczu i Bona w błękitnej sukni w ule. Tłum ciekawskich miał być tak wielki, że Tatarzy utrzymujący porządek musieli użyć siły, by nie napierał on na szpaler. Zaślubiny zgromadziły w Krakowie także ponad 600 osób z Włoch i stały się początkiem ożywionych kontaktów polsko-włoskich, które trwały przez cały złoty wiek. Przez prawie 40 lat pobytu królowej w Polsce przez jej otoczenie przewinęło się ponad tysiąc Włochów, pełniących różne funkcje. Za dworzanami i dyplomatami ciągnęli kupcy, rzemieślnicy, artyści i „nigdy Kraków nie rozbrzmiewał tak intensywnie mową włoską”. Wraz z Boną na dwór królewski napłynęli nie tylko nowi ludzie, lecz także obyczaje, moda czy kuchnia, a sama Włoszka wywarła olbrzymi wpływ na ówczesną politykę stając się najbarwniejszą i najbardziej znaną królową w historii Polski.
Autor: Krzycki, Andrzej (1482-1537)
Tytuł: Epithalamion Cum Aliis Lectu Non Iniocundis
Adres wydawniczy: Kraków: Jan Haller, 1518.
Opis fizyczny: [16] kart niesygn. ; 8°.
Ilustracje: herb drzeworytowy
Bibliografia: Bogucka M., Bona Sforza, Wrocław 2009; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1905, t. 20, s. 330; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 135
Proweniencja: 1. P. K. 9309; 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 20.347.
Oprawa: płótno – XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.468
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Egzemplarz reedycji pierwszego wydania poczytnego dzieła pt. Sarmatiae Europeae descriptio (łac. Opisanie Sarmacji europejskiej) autorstwa Aleksandra Gwagnina, naturalizowanego Włocha w służbie wojskowej Zygmunta II Augusta, który według tradycji przybył do Polski z Italii za ojcem w poszukiwaniu szczęścia i fortuny. Autor opisał tereny tzw. Sarmacji, czyli obszar zamieszkiwany w starożytności przez odważny lud Sarmatów. Od nich właśnie, wedle przekonania polskiej szlachty, miały się wywodzić ludy słowiańskie, w tym Polacy. W dziele przedstawione zostały sylwetki władców Polski, Litwy, Prus oraz innych krajów ościennych, a druk opatrzono drzeworytami z wyobrażeniami koronowanych głów oraz ważniejszych herbów. Gwagnin borykał się z licznymi kłopotami przy druku swego dzieła. Wyszło ono spod pras oficyny Macieja Wirzbięty w 1574 r. z dedykacją dla króla Henryka III Walezego, jednak po ucieczce króla do Francji w tym samym roku całkowicie wstrzymano dystrybucję (jedynie Henryk zdążył otrzymać jeden egzemplarz), a autor popadł w kłopoty finansowe. W 1578 r. wypuszczono na rynek reedycję, czyli z wydrukowanych tomów usunięto dedykację dla Henryka, zastąpiono ją dedykacją dla kolejnego króla Stefana Batorego i wypuszczono na rynek księgarski. Co więcej, po wydaniu reedycji w 1578 r. autorowi został zarzucony plagiat – Maciej Stryjkowski, który był podkomendnym Gwagnina, oskarżył go przywłaszczenie sobie jego rękopiśmiennej pracy podczas wspólnej służby w Witebsku pod tym samym tytułem. Jak podkreślają specjaliści, Sarmatiae Europeae descriptio jest kompilacją i choć istotnie znajdują się tam fragmenty podobne do dzieła Stryjkowskiego, Gwagnin stworzył oryginalną pracę. Nie wpłynęło to na popularność książki. Do końca XVI wieku druk kilkakrotnie wydano jeszcze w różnych oficynach europejskich, jego fragmenty (z nazwiskiem autora lub bez) drukowano w zbiorach źródeł historycznych i tłumaczono na różne języki, w tym włoski, rozpowszechniając ideę polskiego sarmatyzmu.
Autor: Guagnini, Alessandro (1538-1614)
Tytuł: Sarmatiae Evropeae Descriptio, quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Rusiam, Massouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur…
Adres wydawniczy: Kraków: Maciej Wirzbięta, [post 20 VI 1578]
Opis fizyczny: [5], 79 k., [1] k. in pl° ; [1], 33 k. ; [1], 13 k. ; [1], 9 k. ; [1], 47 k. ; [1], 10, [8] k. ; 2°
Ilustracje drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1899, t. 17, s. 484-485; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 995; Wilgosiewicz-Skutecka R., Komu było dedykowane dzieło Gwagnina Sarmatiae Europeaedescripto? – rozwiązanie zagadki znanego polonicum XVI w., „Biblioteka” 2007, nr 11 (20), s. 11-28
Proweniencja: 1. Gervasius Szlubic Załęski aedifex Mozyr. mp. [ok. 1778]; 2. Ex-Libris Com. Branicki Sucha [ekslibris]; Bibliothek des Zentral-Instituts für Oberschlesiche Landesforschung [pieczęć]
Oprawa: półskórek – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: zapiski rękopiśmienne w jęz. łacińskim na karcie 79v.
Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4203
Autor opisu: Konrad Szymański
![Contra sevam pestem regimen accuratissimu[m]](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/C_2.png)
![Chronica Polonorv[m]](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/C_3.png)
![Descriptio Reipublicae Babinensis [w:] Annales Sive De Origine Et Rebus Gestis Polonorum Et Lituanorum Libri Octo..](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/C_23.png)
![De Mvsicae Lavdibvs Oratio seu adhortatio quaeda[m], ad musicae studiosos…](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/C_12.png)
![Psalm Dawidow LXXXV: Inclina Domine aurem tuam. &c. : [Inc.: Nakłoń Panye ku mnye ucho twoye]](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/C_14.png)
![In Polonici Vestitvs Varietatem & Inconstantiam Dialogvs [w:] Vitae Regum Polonorum, Elegiaco Carmine Descriptae…](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/c19.png)
![Fraszki. [Red. B. Wyd. C]](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/C_21_1-1.png)
![Missale Secundum Ritum Insignis Ecclesie Cathedralis Cracoviensis Noviter Emendatu[m], Missale Secundum Ritum Insignis Ecclesie Cathedralis Cracoviensis Noviter Emendatu[m]](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/C_25.png)
