Epokę Jagiellonów charakteryzowały ważne zjawiska historyczne, nadające nowy kształt niemal wszystkim dziedzinom życia państwowego i społecznego. Ówczesne wydarzenia rozgrywały się na rozległych przestrzeniach, odmiennych od realiów Polski piastowskiej. Ich ramy tworzyły granice Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, przez większość epoki stanowiących dwa państwa i połączonych ostatecznie w 1569 r. w jeden organizm polityczny. Na arenie międzynarodowej Jagiellonowie urośli do rangi głównych rodów, utrzymując dyplomatyczne kontakty bądź konfrontując się z ważnymi dynastycznymi i państwowymi podmiotami.
Modyfikacjom państwa towarzyszyły procesy formowania się ustroju społeczno-politycznego. Kluczową pozycję szlachty umacniały kolejne przywileje stanowe, m.in. konstytucja Nihil novi z 1505 r., uformowanie się sejmu walnego. Dostrzegalnym przejawem rozwoju demokracji szlacheckiej okazał się ruch egzekucyjny, wsparty przez Zygmunta Augusta w ostatnich latach jego panowania. Te i inne zjawiska ukazane są przez pryzmat zabytków z epoki prezentowanych w sekcji „Dynastia i państwo Jagiellonów”.
Autor: Grodecki, Wacław (ok. 1535-1591) ; Ortelius, Abraham (1527-1598)
Tytuł: Poloniae finitimarumque locorum descriptio. Auctore Wenceslao Godreccio Polono [w:] A. Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum. Opus nunc denuo ab ipso Auctore recognitum, multisque locis castigatum, et quamplurimis nauis Tabulis atque Commentarijs auctum
Renesansowa Europa była epoką wielkich dynastii, a Jagiellonowie (1386-1572) byli jednym z jej najbardziej spektakularnych i intrygujących rodów królewskich. Ich pochodzenie jako politeistów spoza świata katolickiego, ogromna skala terytoriów europejskich, którymi rządzili, oraz bogactwo dworów królewskich – łączących elementy wschodu i zachodu – sprawiały, że Jagiellonowie byli wyjątkowi wśród dynastii swojej epoki.
Początki rodziny sięgają Wielkiego Księstwa Litewskiego, które, pod panowaniem jego książąt Giedyminowiczów, stało się największym państwem w Europie. Było to „dwuskrzydłowe imperium” z litewskim, pogańskim rdzeniem oraz wielkimi prawosławnymi ziemiami i miastami leżącymi na dzisiejszej Białorusi, Ukrainie i w zachodniej Rosji. Potęga Giedyminowiczów rosła w XIII i XIV wieku, gdy wymierały pierwotne rodzime rody królewskie Europy Środkowej – polscy Piastowie, węgierscy Árpádowie i czescy Przemyślidzi. W 1386 r. Wielki książę litewski Jagiełło przyjechał do Krakowa, aby poślubić polską królową-dziedziczkę Jadwigę, przyjąć chrzest chrześcijański i dać Polakom króla. Powstanie Jagiellonów – katolickiego rodu królewskiego zwanego imieniem Jagiełły – nastąpiło szybko. Dynastia rozszerzyła się na zachód, zdobywając kolejno trony elekcyjnych monarchii Europy Środkowej: w Krakowie, Pradze i Budzie.
W szczytowym okresie, około 1500 r., ród rządził terytoriami rozciągającymi się od Bałtyku po Adriatyk, od Śląska po step euroazjatycki. Rodzina wydała na świat dziewięciu królów, dwóch królewskich krzyżowców, kardynała i świętego. Ich międzynarodowy upadek rozpoczął się w 1526 r., kiedy rodzina straciła Czechy i Węgry, po katastrofalnej klęsce z Turkami w bitwie pod Mohaczem; w Polsce in na Litwie linia męska Jagiellonów zakończyła się wraz z śmiercią króla Zygmunta Augusta bez dziedzica w 1572 roku.
W całej swojej dwustuletniej historii była to dynastia wielu kultur. Jej córki wychodziły za mąż za książąt z Niemiec, Austrii i Szwecji; królowie Jagiellonów żenili się z księżniczkami z Francji, Włoch i Moskwy. Dwory i stolice Jagiellonów były miejscem włoskiego stylu i nauki renesansu, malarstwa prawosławnego i sztuki późnogotyckiej. Spuścizna Jagiellonów w całej Europie Środkowej była znaczna. W Czechach i na Węgrzech ich rządy położyły podwaliny pod Cesarstwo Austro-Węgierskie (1526-1918); dalej na północ ich następcą była radykalna „demokracja szlachecka” Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569-1795). Pamięć epoki jagiellońskiej kształtowała debaty o tożsamości narodowej i regionalnej w Europie Środkowej od XVI wieku do współczesności.
Natalia Nowakowska, University of Oxford
Dzieło O starożytności Polaków autorstwa Josta Decjusza, sekretarz i doradcy króla Zygmunta I Starego, opisywało polskie dzieje oraz ród Jagiellonów. Druk składał się z trzech części: O starożytności Polaków, O rodzie Jagiellonów oraz O czasach króla Zygmunta. Wyjątkowo cenna jest księga ostatnia, o rządach Zygmunta I Starego, stanowiąc oryginalne źródło do wydarzeń, które autor znał bezpośrednio. Traktat historyczny Decjusza został wydany w 1521 r. w oficynie Hieronima Wietora w Krakowie wraz z Kroniką polską Miechowity. Dzieła opatrzono takimi samymi drzeworytami tytułowymi (bitwa wojsk polskich z Tatarami u góry, orzeł Zygmuntowski u dołu). W Starożytnościach Polaków umieszczono ponadto opracowane przez Decjusza drzewo genealogiczne Jagiellonów z drzeworytowymi wizerunkami członków rodu. Drzewo przedstawia pięć pokoleń dynastii Jagiellońskiej począwszy od Olgierda jako protoplasty rodu, którego wizerunek znajduje się w lewym górnym rogu drzeworytu. Rodowód obejmuje 87 osób, przedstawionych w różnych pozach, w odosobnieniu lub w grupie, trzymających miecze (książęta i wodzowie), modlących się (np. św. Kazimierz) czy przemawiających i gestykulujących (kardynał Fryderyk). Kobiety przedstawiono w eleganckich strojach renesansowych, w koronach, czapkach książęcych, opaskach, z włosami ujętymi siatką zgodnie z ówczesna modą, lub opadającymi na plecy. Przedstawienie Zygmunta I Starego, umieszczonego w trzecim rzędzie od góry, trzeci po lewej stronie) jest kopią jego portretu drzeworytowego z tego samego dzieła. W druku zamieszczono ponadto portret dziecięcy kilkuletniego Zygmunta Augusta z papuga oraz portret młodej królowej Bony trzymającej zamkniętą książkę.
Autor: Jost, Ludwik Decjusz (1485-1545)
Tytuł: Contenta De Vetvstatibvs Polonorvm Liber I. De Iagiellonvm Familia Liber II. De Sigismundi Regis Temporibvs Liber III
Adres wydawniczy: Kraków: Hieronim Wietor, XII 1521
Opis fizyczny: [3] k., LII [i.e. LI, 1] s., [3] k., s. LVI-CXIX, [2, ost. cz.] k., sygn. A-E6, [*]2, F-K6, L4; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Barycz H., Szlakami dziejopisarstwa polskiego, Wrocław 1981; Betterówna A., Polskie ilustracje książkowe XV i XVI wieku (1490-1525), Lwów 1929, s. 71-76; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1897, t. 15, s. 102-103; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 599
Proweniencja: 1. Z Księgozbioru Zygmunta Czarneckiego [ekslibris]; N°10181; 2. Biblioteka Fundacyi W. Hr. Baworowskiego [pieczęć]
Oprawa: półpergamin – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4036
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Regum Poloniae Icones to rytowany poczet władców polskich składający się z cyklu miedziorytów powstałych w 1591 r. w Rzymie. Ich autorem jest Tomasz Treter (1547-1610) kanonik, sekretarz królewski, poeta, filolog, malarz, rytownik, znawca i komentator Horacego. Nauki pobierał w Rzymie, gdzie spędził 25 lat. W 1585 r., przebywając już w Polsce, otrzymał nominację na kanonika fromborskiego, następnie został mianowany prałatem i kustoszem warmińskim. Ossoliński egzemplarz Regum Poloniae Icones został najprawdopodobniej odbity w drugiej połowie XVII w. z płyt miedziorytowych należących do Tretera, być może w Uppsali lub Sztokholmie. Miedzioryty zostały podkolorowane akwarelą, prawdopodobnie na przełomie XIX/XX w. Na dzieło składa się sztychowana karta tytułowa z przedstawieniem Orła w koronie z umieszczoną na piersi ramką z tytułem dzieła, nazwiskiem autora, miejscem i datą druku oraz 44 kart z wizerunkami władców od legendarnego protoplasty Lecha po Zygmunta III Wazę. Każdy portret został ujęty w pojedynczą lub podwójną ramkę, poniżej której znajduje się inskrypcja z imieniem władcy. 23 władców zostało ukazanych w popiersiu, 19 w półpostaci oraz 2 w ujęciu cało postaciowym. Treter w swoim dziele użył wzorów ikonograficznych zaczerpniętych z pieczęci, rzeźb nagrobnych, dzieł graficznych oraz malarskich. Jego dzieło stało się inspiracją dla Principum et Regum Polonorum Imagines A. Myliusa z 1594 r., a płyty z wizerunkami władców polskich użyto ponownie jako ilustracji do Polska kongars saga Johana Göstafa Hallmana w 1736 r.
Autor: Treter, Tomasz (1547-1610)
Tytuł: Regum Poloniae Icones
Adres wydawniczy: Romae: Tomasz Treter, 1591 [i.e. Sztokholm lub Uppsala?, II poł. XVII w.]
Opis fizyczny: 45 s. ; 4°
Ilustracje: miedzioryty podkolorowane akwarelą, złocenia
Bibliografia: Chrzanowski T., Działalność artystyczna Tomasza Tretera, Warszawa 1984; Estreicher K., Bibliografia polska w. XV-XVIII, Kraków 1936, t. 31; Kajzer L., Średniowieczne źródła pomysłów ikonograficznych Tomasza Tretera, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1972, nr 4, s. 507–514; Komornicki S., Essai d’ une iconographie du roi Etienne Batory, Cracovie 1935; Mrozewicz K., Regum Poloniae icones Tomasza Tretera ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie i szwedzkie wątki w losach serii, „Folia Historiae Artium. Seria Nowa” 2017, t. 15, s. 25-34; Ochońska M., Zabytek szesnastowiecznego rytownictwa Regum Poloniae Icones Tomasza Tretera w zbiorach Ossolineum, „Ze skarbca kultury” 1955, z. 1 (7), s. 273–289
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Oprawa: skóra brązowa, tłoczenia ślepe i złocone – I poł XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich, Dział Sztuki
Sygnatura: A.gr. 296
Autor opisu: Joanna Błoch
Regum Poloniae Icones to rytowany poczet władców polskich składający się z cyklu miedziorytów powstałych w 1591 r. w Rzymie. Ich autorem jest Tomasz Treter (1547-1610) kanonik, sekretarz królewski, poeta, filolog, malarz, rytownik, znawca i komentator Horacego. Nauki pobierał w Rzymie, gdzie spędził 25 lat. W 1585 r., przebywając już w Polsce, otrzymał nominację na kanonika fromborskiego, następnie został mianowany prałatem i kustoszem warmińskim. Ossoliński egzemplarz Regum Poloniae Icones został najprawdopodobniej odbity w drugiej połowie XVII w. z płyt miedziorytowych należących do Tretera, być może w Uppsali lub Sztokholmie. Miedzioryty zostały podkolorowane akwarelą, prawdopodobnie na przełomie XIX/XX w. Na dzieło składa się sztychowana karta tytułowa z przedstawieniem Orła w koronie z umieszczoną na piersi ramką z tytułem dzieła, nazwiskiem autora, miejscem i datą druku oraz 44 kart z wizerunkami władców od legendarnego protoplasty Lecha po Zygmunta III Wazę. Każdy portret został ujęty w pojedynczą lub podwójną ramkę, poniżej której znajduje się inskrypcja z imieniem władcy. 23 władców zostało ukazanych w popiersiu, 19 w półpostaci oraz 2 w ujęciu cało postaciowym. Treter w swoim dziele użył wzorów ikonograficznych zaczerpniętych z pieczęci, rzeźb nagrobnych, dzieł graficznych oraz malarskich. Jego dzieło stało się inspiracją dla Principum et Regum Polonorum Imagines A. Myliusa z 1594 r., a płyty z wizerunkami władców polskich użyto ponownie jako ilustracji do Polska kongars saga Johana Göstafa Hallmana w 1736 r.
Autor: Treter, Tomasz (1547-1610)
Tytuł: Regum Poloniae Icones
Adres wydawniczy: Romae: Tomasz Treter, 1591 [i.e. Sztokholm lub Uppsala?, II poł. XVII w.]
Opis fizyczny: 45 s. ; 4°
Ilustracje: miedzioryty podkolorowane akwarelą, złocenia
Bibliografia: Chrzanowski T., Działalność artystyczna Tomasza Tretera, Warszawa 1984; Estreicher K., Bibliografia polska w. XV-XVIII, Kraków 1936, t. 31; Kajzer L., Średniowieczne źródła pomysłów ikonograficznych Tomasza Tretera, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1972, nr 4, s. 507–514; Komornicki S., Essai d’ une iconographie du roi Etienne Batory, Cracovie 1935; Mrozewicz K., Regum Poloniae icones Tomasza Tretera ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie i szwedzkie wątki w losach serii, „Folia Historiae Artium. Seria Nowa” 2017, t. 15, s. 25-34; Ochońska M., Zabytek szesnastowiecznego rytownictwa Regum Poloniae Icones Tomasza Tretera w zbiorach Ossolineum, „Ze skarbca kultury” 1955, z. 1 (7), s. 273–289
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Oprawa: skóra brązowa, tłoczenia ślepe i złocone – I poł XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich, Dział Sztuki
Sygnatura: A.gr. 296
Autor opisu: Joanna Błoch
Postacie przedstawione zostały na błękitno-oliwkowym tle, w ujęciu en trois quarts do pasa, z rękami ułożonymi na parapecie, w których (z wyjątkiem Zofii Jagiellonki) trzymają rękawiczki. Wszyscy członkowie rodu, poza Zygmuntem I i Katarzyną Austriaczką, których podobizny rozpoczynają każdy z rzędów, zwróceni są w lewą stronę. Ponadto, portrety Zygmunta Starego i jego trzeciej synowej wyróżnia usytuowanie znaku warsztatowego Cranachów w lewym dolnym rogu, podczas gdy na pozostałych miniaturach smok znajduje się po przeciwnej stronie. Podczas, gdy królowie mogli być portretowani ad vivum nawet kilkukrotnie w trakcie panowania, miniatury w Muzeum XX. Czartoryskich zapewne zostały wykonane w oparciu o wcześniejsze wzorce malarskie i/lub graficzne, przesłane w tym celu do Wittenbergi. W programie politycznym ostatnich Jagiellonów symboliczna reprezentacja władzy i rozbudowana ikonografia wizerunku królewskiego zajmowała istotne miejsce. Wiemy, że portrety Jagiellonów były powszechnie znane na europejskich dworach za pośrednictwem obrazów, miniatur, monet, medali i druków, a nawet opraw introligatorskich konsekwentnie używanych przez władców Polski. Sztuka była ważnym ogniwem w systemie propagandy dynastycznej, dążącej do ostentacji potęgi rodu i rozciągania jej wpływu na obdarowanych. Portrety powszechnie przesyłano między centrami zwierzchnimi, także w celach matrymonialnych – rytuał zaręczynowy, który utrwalił się na dworze krakowskim w XVI w., obligował rodziców lub opiekunów narzeczonej do zaprezentowania jej podobizny kandydatowi do zaślubin. Ważną strefą funkcjonowania wizerunków królewskich były zestawiane w serie podobizny, udostępniane w miejscach publicznych szerokiemu gronu odbiorców. Tego typu galerie w rezydencjach monarszych, ratuszach i budowlach publicznych, były znane w sztuce europejskiej od średniowiecza i w takim właśnie kontekście należy odczytywać znaczenie cyklu jagiellońskiego w Muzeum XX. Czartoryskich. Ukazuje on jednak rodzinę królewską w nieoficjalnej konwencji, bez insygniów, w „intymnym” ujęciu popiersiowym, na gładkim, pozbawionym atrybutów tle. Należy zwrócić uwagę na dopracowane z kaligraficzną precyzją elementy stroju i biżuterii, oddające osobiste upodobania, gust, pochodzenie postaci, a czasem wręcz manifestację postawy politycznej. Ponadto, wbrew pozornego podobieństwa sylwetek i twarzy, widoczna jest silna tendencja artysty do zindywidualizowania fizjonomii i oddania stanu psychicznego czy usposobienia modela.
Autor: Lucas Cranach Młodszy (1515-1586), warsztat
Tytuł: Portrety członków rodziny Jagiellonów
Miejsce i data powstania: Saksonia?, między rokiem 1553 a 1556
Opis fizyczny: dziesięć miniatur, wym. 19,5 x 17,5 cm, ułożonych w dwóch rzędach i oprawionych we wspólną, profilowaną ramę (całość wym. 66,6 x 127 cm). W górnym rzędzie, od lewej: Zygmunt I Stary (1467-1548); Bona Sforza d’Aragona (1494-1557); Zygmunt II August (1520-1572); Elżbieta Austriaczka (1525-1545), córka cesarza Ferdynanda I, pierwsza żona Zygmunta Augusta, poślubiona w 1543; Barbara Radziwiłłówna (1520-1551), córka Jerzego Radziwiłła, hetmana wielkiego litewskiego, druga żona Zygmunta Augusta, poślubiona w 1547; rząd dolny: Katarzyna Austriaczka (1533-1572), córka cesarza Ferdynanda I, trzecia żona Zygmunta Augusta, poślubiona w 1553; Izabela Jagiellonka (1519-1559), pierwsza córka Zygmunta Starego i Bony, od 1539 żona Jana Zapolyi, księcia siedmiogrodzkiego, od 1526 króla Węgier; Zofia Jagiellonka (1522-1575), druga córka Zygmunta Starego i Bony, od 1556 żona Henryka, księcia brunszwickiego; Katarzyna Jagiellonka (1526-1583), czwarta córka Zygmunta Starego i Bony, od 1562 żona Jana Wazy, księcia finlandzkiego, w latach 1569-1592 króla Szwecji; Anna Jagiellonka (1523-1596) trzecia córka Zygmunta Starego i Bony, od 1576 żona Stefana Batorego, księcia siedmiogrodzkiego, w latach 1576-1586 króla Polski. Miedziane blaszki z podpisami poniżej każdej miniatury oraz pośrodku dłuższych krawędzi ramy
Ilustracje: technika mieszana (olejna, z użyciem tempery) na blasze miedzianej
Bibliografia: Molenda M., Splendide vestitus. O znaczeniu ubiorów na królewskim dworze Jagiellonów w latach 1447-1572, Kraków 2012, s. 209, 211, 217, 250-251, 253, 257-259, 298-299, il. 134, 135, 139, 176, 196, 208, 209, 210, 243, 244; Petrus J. T., nota katalogowa [w:] Polen im Zeitalter der Jagiellonen 1386-1572 [katalog wystawy 08.05-2.11.1986], red. Franciszek Stolot, Rainer Weiss, Schallaburg 1986, nr kat. 35, s. 216-217. Ruszczycówna J., Nieznane portrety ostatnich Jagiellonów, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1976, R. 20, s. 5-117, il. 27, 29, 38, 41, 45, 46, 48, 53, 56, 67
Proweniencja: 1. [Zleceniodawcy:] Zygmunt August (lub jedna z jego sióstr); 2. Adolf Cichocki (1794-1854) – kupno w Londynie w I poł. XIX w.; 3. Władysław Czartoryski (1828-1894) – kupno w 1859 r. na aukcji po A. Cichockim.
Oprawa: wspólna drewniana rama o profilowanych krawędziach, malowana na czarno – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: sygnatura warsztatu Cranachów z Wittenbergi – skrzydlaty smok z pierścieniem w pysku – na każdej z dziesięciu miniatur (w prawym lub lewym dolnym rogu)
Lokalizacja: Muzeum Książąt Czartoryskich, Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie
Sygnatury: MNK XII-536-545
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, młodszy brat Władysława II, Jana I Olbrachta i Aleksandra, przedostatni król Polski (od r. 1507) i wielki książę litewski (od r. 1506) z dynastii Jagiellonów. Był dwukrotnie żonaty – od r. 1512 z Barbarą Zápolyą (zm. 1515) z możnowładczego rodu węgierskiego, a od r. 1518 z księżniczką włoską Boną z rodu Sforzów, matką następcy tronu Zygmunta II Augusta oraz czterech córek: Izabeli, Zofii, Anny i Katarzyny. Na miniaturze rozpoczynającej serię portretów Cranacha, Zygmunt Stary ma szeroką twarz okoloną siwą, półkoliście przyciętą brodą. Król ubrany jest w sajan, częściowo widoczny spod szuby obszytej obszernym gronostajowym kołnierzem, optycznie poszerzającym sylwetkę w ramionach. Ciemne okrycie wierzchnie kontrastuje z białą, silnie marszczoną koszulą z rękawami wykończonymi koronką oraz stójką haftowaną drobnym wzorem. Szyję okala niewysoka kruszka.
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Córka Jana Galeazza Sforzy, księcia Mediolanu i Izabeli Aragońskiej, potomkini króla Neapolu Alfonsa II; księżna Bari i Rosano. Dzięki zabiegom cesarza Maksymiliana I w r. 1518 Bona poślubiła owdowiałego Zygmunta Starego, zostając królową Polski oraz wielką księżną litewską. Matka Zygmunta Augusta i czterech córek: Izabeli, Zofii, Anny i Katarzyny Jagiellonek. Ikonografia Bony Sforzy zachowała się fragmentarycznie, szczególnie w odniesieniu do środkowego okresu jej życia. Dysponujemy jedynie wizerunkami królowej jako młodej, urodziwej dziewczyny albo dojrzałej matrony w ostatnich latach małżeństwa, a następnie wdowieństwa. Miniatura Cranacha należy do drugiej kategorii. Zarówno Bona, jak i przedstawiona poniżej Izabela, ubrane są w tradycyjny wdowi strój, wzorowany na zwyczajach zachodnich. Składały się nań ciemna futrzana szuba nakładana na czarną suknię oraz biały czepiec zakrywający włosy, z długą podwiką o luźno spływających, wstęgowatych końcach, zazwyczaj ozdobionych koronką.
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Ostatni męski przedstawiciel linii Jagiellonów, 20 II 1530 r. koronowany na polskiego króla, do 1548 r. sprawował władzę jako koregent, a po śmierci ojca jako samodzielny władca. Ostatni z Jagiellonów był trzykrotnie żonaty: w r. 1543 poślubił Elżbietę Austriaczkę (zm. 1545); w 1547 r. Barbarę Radziwiłłównę; w 1553 r. Katarzynę Ausrtiaczkę. Wśród wizerunków rodziny Jagiellonów zamówionych w pracowni Lucasa Cranacha mł., miniatura z podobizną następcy tronu znajduje się po środku wyższego rzędu, dzięki czemu, nawet pomimo braku dodatkowego wyróżnienia wizualnego, to na nią najpierw pada wzrok widza. Dosłowne wyeksponowanie podobizny Zygmunta II w obrębie cyklu odpowiada symbolicznej pozycji głowy dynastii i królestwa. Sportretowany ma na sobie tzw. cuera – ubiór spodni o krótkich rękawach i wysokim kołnierzu, rozpowszechniony w Europie pod wpływem mody hiszpańskiej. Warto zwrócić uwagę na różnice stylistyczne w sposobie opracowania fizjonomii Zygmunta Augusta w stosunku do pozostałych członków dynastii ukazanych przez Cranacha. Zachowały się jeszcze dwa portrety Zygmunta Augusta wykonane w na podstawie wspólnego pierwowzoru, spośród których wykonaniem na najwyższym poziomie artystycznym wyróżnia się przywołana wcześniej miniatura, także w Muzeum Narodowym w Krakowie, przedstawiająca Zygmunta II w niemal takiej samej szacie, jak w malowidle Cranacha. Podobieństwo rysów twarzy oraz sposobu ich malarskiego opracowania można zauważyć także na portrecie monarchy w zbroi jako rex armatus z kolekcji arcyksięcia Ferdynanda tyrolskiego w Ambras. Tym samym, artysta z Wittenbergi najpewniej przedstawił prawdziwe rysy twarzy Zygmunta Augusta, elegancko odzianego nie tylko w zgodzie z aktualną na europejskich dworach modą, ale także wedle osobistych upodobań.
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Najstarsza córka cesarza Ferdynanda I Habsburga i Anny Jagiellonki, córki Władysława II, króla Czech i Węgier. Pierwsza żona Zygmunta Augusta (od 1543), królowa Polski, wielka księżna litewska.
Na miniaturze młoda Habsburżanka scharakteryzowana została prawie identycznie, jak na obrazie mistrza PF. Portret ten mógł zostać wysłany do Polski z okazji zaręczyn z Zygmuntem Augustem, w tym przypadku możemy więc mówić o niemal dosłownej kopii. Austriaczka ubrana jest w czerwoną, aksamitną suknię, obszytą wokół dekoltu i na rękawach złotymi haftami. Obfite rękawy sukni zostały podzielone na trzy poziome pasy z ornamentem roślinnym, kwiatowym i dzbanowym, pomiędzy którymi znajdują się nacięcia z wyłożoną na wierzch obszerną materią koszuli. Bielizna widoczna jest także w partii dekoltu, przy szyi złapana w złoty kołnierz, połączony ozdobnymi pasami z dekoltem sukni. Głowę arcyksiężnej zdobi ażurowy czepiec zakrywający włosy i nakryty płaskim beretem.
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Córka Jerzego Radziwiłła, kasztelana wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego, królowa polska, wielka księżna litewska, od 1547 r. druga małżonka Zygmunta II Augusta. W cyklu Cranacha miniatura z wizerunkiem Barbary Radziwiłłówny znajduje się na końcu górnego rzędu, obok Elżbiety Habsburżanki. Z portretem pierwszej żony Zygmunta korespondują elementy stroju Radziwiłłówny. Kobiety ubrane są w suknie o podobnym fasonie, co ujawnia się przede wszystkim w kroju stanika i kolorystyce materiałów. Dekolt, obwiedziony bortą wyszywaną perłami i kamieniami szlachetnymi, połączony jest ze stójką złotymi taśmami, pomiędzy którymi widoczna jest biała koszula uszyta z delikatnego, marszczonego materiału. Obfite rękawy z łączonych pasów, spomiędzy których widoczna jest tkanina szaty spodniej, także przypominają fasonem ubiór poprzedniczki. Rękawiczki, nieodłączny element ówczesnego stroju, które trzyma w dłoniach Barbara, ponacinane są na palcach, wg trendów panujących w modzie niemieckiej. Nakrycie głowy królowej różni się jednak od pozostałych strojów kobiecych w serii. Z lewej strony twarzy widoczny jest fragment białego welonu, na który nałożony został rodzaj zabudowanej, bogatej konstrukcji, niemal w całości pokrytej złotem, perłami, kamieniami szlachetnymi i drogocennymi klejnotami. Na niej znajduje się berecik otoczony złotą obwódką i ciągiem rombów.
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Córka cesarza Ferdynanda I i Anny Jagiellonki, siostra Elżbiety Habsburg – pierwszej zony Zygmunta II Augusta; od 1553 r. trzecia żona Zygmunta II Augusta, królowa Polski i wielka księżna litewska. Ubiór Katarzyny na miniaturze Cranacha reprezentuje nieobecną dotąd tendencję do ubiorów południowych. Austriaczka w czasie pobytu w Polsce początkowo nosiła się wg wzorców włoskich, a następnie lansowała styl hiszpański. Portrecik w Muzeum Książąt Czartoryskich przedstawia królową w stroju łączącym elementy włoskie cechy z gustem niemieckim. Jak przypuszcza Maria Molenda, wierzchnia szata to zapewne zimmara, dekorowana haftem ze złotego sznura zakomponowanego w ornamentalne listwy, biegnące wzdłuż brzegów szaty i rękawów. Stanik czarnej sukni dekorowany jest owalnymi naszywkami i zawieszeniem z olbrzymią perłą, eksponowaną przez modelkę w prawej dłoni. Powyżej, drugi klejnot zaczepiony jest do stójki, spod której widoczny jest fragment finezyjnej kruszki. Bladą, pociągłą twarz Katarzyny o zaróżowionych policzkach i rozpoznawalnych „habsburskich” rysach, okalają drobne loczki, ufryzowane na skroniach. Na głowie królowa ma złoty czepiec i beret z naszytymi złotymi łańcuszkami, klejnocikami i enseigne. Typ fizjonomiczny oraz „zbita”, korpulentna sylwetka Habsburżanki wyróżnia się na tle pozostałych postaci, podkreślając jej pochodzenie.
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Królewna polska i księżniczka litewska, królowa Węgier, pierwsze dziecko Zygmunta I Starego i Bony Sforzy. Owdowiała w młodym wieku Izabela, przedstawiona w dolnym rzędzie, na drugim polu od lewej strony, ubrana jest w takie same ciemne szaty i biały welon, jak sportretowana powyżej Bona, dlatego też nie ma potrzeby ponownie omawiać ich w tym miejscu. Trzeba jednak zaznaczyć, że pomimo ogólnego podobieństwa łączącego wizerunki obu kobiet, Lucas Cranach wprawnie zarysował ich indywidualne cechy. Przede wszystkim sylwetka Izabeli jest zdecydowanie smuklejsza, niż szeroka w ramionach, masywna figura matki. Węgierska królowa, niegdyś uważana przez współczesnych za najpiękniejszą z córek Zygmunta Starego i Bony, zdaniem Urszuli Borkowskiej przedstawiona została jako „posunięta w latach, z twarzą, na której tragiczne życie wycisnęło swoje piętno”. Na zakończenie warto przytoczyć opisaną przez Marię Molendę historię z życia królowej, obrazującą surowy protokół odbywania żałoby na dworze Jagiellonów. Oprócz obowiązku noszenia zwyczajowego, skromnego ubioru w czarnych kolorach, przez dwa lata zakazane było ozdabianie go jakąkolwiek biżuterią. Ponadto, Izabela „w ciężkiej żałobie” przyjmowała gości i poselstwa w obitym czarnym suknem pokoju. Portret węgierskiej królowej w stroju wdowim znajduje się także na medalu, korespondującym pod względem stylistycznym i kostiumologicznym z przywoływanym powyżej numizmatem Bony.
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Druga córka Zygmunta Starego i Bony Sforzy, od 1556 r. żona Henryka II Młodszego Welfa, księcia brunszwickiego
Na trzech miniaturach w cyklu Cranacha królewny jagiellońskie Zofia, Katarzyna i Anna zostały sportretowane zostały wg tego samego schematu. Wszystkie siostry zostały uczesane i ubrane zgodnie z modą panującą w l. 50. XVI w. na polskim i habsburskim dworze. Czarne, dopasowane do ciała suknie, podkreślające smukłość sylwetek i wyprostowaną, dystyngowaną postawę kobiet, zaś delikatne bufki zaznaczają krągłość ramion. Spod ciemnych szat wierzchnich widoczne są białe mankiety pozłacanych koszul i cienka kruszka wokół szyi. Włosy sióstr schowane są pod czepcami zszytymi z bogato złoconych taśm, zaś na głowach królewny mają bereciki, obficie wyszywane drogocennymi kamieniami. Zwraca uwagę kaligraficzne opracowanie lamówek i aplikacji naszytych na suknie oraz biżuterii. Szyje królewien zdobią ciężkie, kunsztownie wykonane naszyjniki oraz po dwa zawieszenia – jedno z inicjałem, drugie w postaci krzyża ze zwisającą zeń perłą. Jagiellonki odróżnić można dzięki spersonalizowanym zawieszeniom z pierwszymi literami ich imion: S – Zofia, C – Katarzyna, A – Anna. Klejnoty z inicjałami były szczególnie cenione na polskim dworze, przez co stały się „swoistym kodem familijnym domu Jagiellonów”. Co szczególnie interesujące, biżuteria ukazana w cyklu Cranacha odpowiada realnym klejnotom ze złota, diamentów, rubinów i białej emalii, , wykonanym dla królewien na specjalne zamówienie Zygmunta Starego przez norymberskiego złotnika Nicolausa Nonartha (ok. 1500-1564). Niektóre z klejnotów udało się zidentyfikować z cymeliami zebranymi przez ks. Izabelę Czartoryską w słynnej, zaginionej w czasie II wojny światowej „szkatule królewskiej”. Była ona największym skarbem Puławskiej świątyni Sybilli, pełniącej rolę swoistego mauzoleum pamiątek narodowych. Jedynym zachowanym do naszych czasów zawieszeniem jest biżuteria należąca do Katarzyny i odnaleziona w jej grobie w katedrze w Uppsali w r. 1833
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Czwarta córka Zygmunta I Starego i Bony, żona Jana Wazy, księcia finlandzkiego.
Na trzech miniaturach w cyklu Cranacha królewny jagiellońskie Zofia, Katarzyna i Anna zostały sportretowane zostały wg tego samego schematu. Wszystkie siostry zostały uczesane i ubrane zgodnie z modą panującą w l. 50. XVI w. na polskim i habsburskim dworze. Czarne, dopasowane do ciała suknie, podkreślające smukłość sylwetek i wyprostowaną, dystyngowaną postawę kobiet, zaś delikatne bufki zaznaczają krągłość ramion. Spod ciemnych szat wierzchnich widoczne są białe mankiety pozłacanych koszul i cienka kruszka wokół szyi. Włosy sióstr schowane są pod czepcami zszytymi z bogato złoconych taśm, zaś na głowach królewny mają bereciki, obficie wyszywane drogocennymi kamieniami. Zwraca uwagę kaligraficzne opracowanie lamówek i aplikacji naszytych na suknie oraz biżuterii. Szyje królewien zdobią ciężkie, kunsztownie wykonane naszyjniki oraz po dwa zawieszenia – jedno z inicjałem, drugie w postaci krzyża ze zwisającą zeń perłą. Jagiellonki odróżnić można dzięki spersonalizowanym zawieszeniom z pierwszymi literami ich imion: S – Zofia, C – Katarzyna, A – Anna. Klejnoty z inicjałami były szczególnie cenione na polskim dworze, przez co stały się „swoistym kodem familijnym domu Jagiellonów”. Co szczególnie interesujące, biżuteria ukazana w cyklu Cranacha odpowiada realnym klejnotom ze złota, diamentów, rubinów i białej emalii, , wykonanym dla królewien na specjalne zamówienie Zygmunta Starego przez norymberskiego złotnika Nicolausa Nonartha (ok. 1500-1564). Niektóre z klejnotów udało się zidentyfikować z cymeliami zebranymi przez ks. Izabelę Czartoryską w słynnej, zaginionej w czasie II wojny światowej „szkatule królewskiej”. Była ona największym skarbem Puławskiej świątyni Sybilli, pełniącej rolę swoistego mauzoleum pamiątek narodowych. Jedynym zachowanym do naszych czasów zawieszeniem jest biżuteria należąca do Katarzyny i odnaleziona w jej grobie w katedrze w Uppsali w r. 1833
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
Trzecia córka Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, od 1576 r. żona Stefana Batorego, księcia siedmiogrodzkiego.
Na trzech miniaturach w cyklu Cranacha królewny jagiellońskie Zofia, Katarzyna i Anna zostały sportretowane zostały wg tego samego schematu. Wszystkie siostry zostały uczesane i ubrane zgodnie z modą panującą w l. 50. XVI w. na polskim i habsburskim dworze. Czarne, dopasowane do ciała suknie, podkreślające smukłość sylwetek i wyprostowaną, dystyngowaną postawę kobiet, zaś delikatne bufki zaznaczają krągłość ramion. Spod ciemnych szat wierzchnich widoczne są białe mankiety pozłacanych koszul i cienka kruszka wokół szyi. Włosy sióstr schowane są pod czepcami zszytymi z bogato złoconych taśm, zaś na głowach królewny mają bereciki, obficie wyszywane drogocennymi kamieniami. Zwraca uwagę kaligraficzne opracowanie lamówek i aplikacji naszytych na suknie oraz biżuterii. Szyje królewien zdobią ciężkie, kunsztownie wykonane naszyjniki oraz po dwa zawieszenia – jedno z inicjałem, drugie w postaci krzyża ze zwisającą zeń perłą. Jagiellonki odróżnić można dzięki spersonalizowanym zawieszeniom z pierwszymi literami ich imion: S – Zofia, C – Katarzyna, A – Anna. Klejnoty z inicjałami były szczególnie cenione na polskim dworze, przez co stały się „swoistym kodem familijnym domu Jagiellonów”. Co szczególnie interesujące, biżuteria ukazana w cyklu Cranacha odpowiada realnym klejnotom ze złota, diamentów, rubinów i białej emalii, , wykonanym dla królewien na specjalne zamówienie Zygmunta Starego przez norymberskiego złotnika Nicolausa Nonartha (ok. 1500-1564). Niektóre z klejnotów udało się zidentyfikować z cymeliami zebranymi przez ks. Izabelę Czartoryską w słynnej, zaginionej w czasie II wojny światowej „szkatule królewskiej”. Była ona największym skarbem Puławskiej świątyni Sybilli, pełniącej rolę swoistego mauzoleum pamiątek narodowych. Jedynym zachowanym do naszych czasów zawieszeniem jest biżuteria należąca do Katarzyny i odnaleziona w jej grobie w katedrze w Uppsali w r. 1833
Autor opisu: Justyna Łuczyńska-Bystrowska
W dokumencie wystawionym 20 listopada 1421 roku w Niepołomicach króla polski Władysław Jagiełło potwierdza odbiór od Mikołaja i Steczka z Tarnawy 300 grzywien i zapisuje je na wójtostwie miasta [Starasól] oraz nadaje im to wójtostwo. Do dokumentu zawieszona pieczęć herbowa większa Władysława Jagiełły. Pieczęć okrągła o średnicy 45 mm. Niemal w całości zniszczony otok liniowy. Pole pieczęci ukośnie kratkowane. W polu tarcza późnogotycka czteropolowa z herbami: w polu nr 1 Polski (orzeł biały w koronie), w polu nr 2 Litwy (Pogoń litewska w prawo, z włócznią zamiast miecza), w polu nr 3 ziemi kaliskiej (w polu szachowanym głowa tura w koronie z pierścieniem w nozdrzach), w polu nr 4 ziemi kujawskiej (półorzeł i półlew razem ukoronowane), podtrzymywana przez skrzydlatego anioła w popiersiu (ręce anioła oparte o górną krawędź tarczy). Pola tarczy otoczone linią ciągłą.
Autor: Władysław II Jagiełło (1352/62-1434)
Tytuł: Władysław II Jagiełło potwierdza odbiór od Mikołaja i Steczka z Tarnawy 300 grzywien i zapisuje je na wójtostwie miasta [Starasól] oraz nadaje im wójtostwo
Miejsce i data powstania: Niepołomice, 20 XI 1421
Opis fizyczny: pergamin, 32,5 x 19 + 2,5 cm
Bibliografia: Fastnach A., Catalogus diplomatum Bibliothecae Instituti Ossoliniani, suplementum I, Wrocław 1951; Gumowski M., Pieczęcie królów polskich, Kraków 1910–1920; Informator o polonikach w zbiorach rękopiśmiennych Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. Wasyla Stefanyka, część II: Zbiór Aleksandra Czołowskiego, oprac. K. Rzemieniecki, Wrocław 2015
Proweniencja: zakupiono u Aleksandra Czołowskiego 5 VI 1942 we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: dokument pergaminowy z pieczęcią
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: BO 2587
Autor opisu: Konrad Rzemieniecki
Dutka zawiera rachunki podrzęctwa niepołomickiego z okresu od 10 września 1388 roku do 20 czerwca 1390 roku. Jest to czystopis rozliczeń finansowych związanych z utrzymaniem dworu królewskiego i powstał po zakończeniu pewnego okresu rozliczeniowego. Oprawa została wykonana z wykorzystanej wtórnie karty pergaminowej, wewnątrz widoczny jest fragment aktu notarialnego.
Tytuł: Distributa Viceprocurationis Nepolomiensis censuum pro thesauro Regio
Data powstania: 1388-1390
Opis fizyczny: papier, k. 101, jęz. łaciński, pismo jednej ręki, 30 x 11,5 cm
Bibliografia: Rachunki dworu Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388–1420, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1896; Karwasińska J., O najdawniejszych księgach t.zw. „Rachunków dworu królewskiego”, „Archeion” 1927, t. 1, s. 155-175
Proweniencja: Biblioteka im. Gwalberta Pawlikowskiego
Oprawa: pergamin
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: Pawlik. 189
Autor opisu: Agnieszka Knychalska-Jaskulska
List Kazimierza Jagiellończyka do Michała, kanclerza hospodarstwa mołdawskiego. List jest odpowiedzią na wcześniejszy list kanclerza i w treści odwołuje się do niego, potwierdzając treść listu kanclerskiego, której nie znamy. List datowany jedynie dniem i miesiącem. Z opisu podróży Kazimierza Jagiellończyka wynika, że jedynym możliwym rokiem powstania tego listu jest rok 1478. List pisany w ruskim języku kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego o bardzo ciekawej paleografii bliższej językowi staroukraińskiemu niż starobiałoruskiemu. List jest częścią zbioru autografy królów polskich oraz monarchów innych państw z lat 1460–1838 (m.in. Kazimierza IV Jagiellończyka, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta I Starego, Zygmunta II Augusta, Stefana Batorego, Jana II Kazimierza, Jana III Sobieskiego, Karola X Gustawa, cesarza Józefa II, cara Aleksandra I).
Autor: Kazimierz IV Jagiellończyk (1427-1492)
Tytuł: List Kazimierza Jagiellończyka do Michała, kanclerza hospodarstwa mołdawskiego
Miejsce i data powstania: Sandomierz, 1 IX 1478
Opis fizyczny: 2 s., 21,5 cm x 21,5 cm
Bibliografia: Inwentarz rękopisów Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka, Dział Rękopisów, fond 5, opis 1, sprawa I ;Horodyski B., Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951; Rutkowska G., Itinerarium króla Kazimierza Jagiellończyka 1440–1492, Warszawa 2014
Proweniencja: zakupiony od Wozuba z Warszawy prawdopodobnie w pierwszej połowie lat 20. XX w.
Inne cechy egzemplarza: sporządzony w ruskim języku kancelaryjnym
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: 5256/III, s. 3–4
Autor opisu: Konrad Rzemieniecki
Napis napieczętny minuskułą gotycką: „: Sigismundus : dei gra : rex : polonie : magnus dux : lithuanie : russie : prussieq’ : dns : et : heres”. W polu centralnym, otoczonym podwójną linią ciągłą i perełkową, herb Polski pod koroną zamkniętą, rozdzielającą linie otokowe. Tło pola centralnego wypełnione ornamentami roślinnymi. Wokół pola centralnego wieniec herbowy otoczony linią ciągłą. W wieńcu dziewięć herbów (zgodnie ze wskazówkami zegara): 1. Prus Królewskich (orzeł z prawicą zbrojną i z koroną na szyi, 2. Pomorza (gryf), 3. ziemi sandomierskiej (w tarczy dwudzielnej cztery pasy i dziewięć gwiazd), 4. Podwójny Krzyż, 5. ziemi dobrzyńskiej (brodata głowa królewska z rogami w koronie i z odwróconą koroną na szyi), 6. ziemi lubelskiej (jeleń z koroną na szyi) w ukłonie heraldycznym, 7. Kujaw, 8. Mołdawii (głowa bawola, po bokach której słońce i księżyc, a między rogami gwiazda) 9. Rusi (lew) w ukłonie heraldycznym. U samej góry dwa herby Litwy (Pogoń Litewska) i Austrii (Pas Babenbergów) w ukłonie heraldycznym, wkomponowane częściowo w otok wieńca herbowego i częściowo w otok legendy. Pole w otoku wieńca herbowego wypełnione ornamentami roślinnymi. Pieczęć wielka koronna była używana w imieniu króla przez kancelarię większą koronną. Stosowana do dokumentów państwowych, przywilejów. Odciskana w wosku lub na papierze z podkładem woskowym.
Nazwa: Pieczęć wielka koronna
Dysponent pieczęci: Zygmunt Stary I (1506-1548)
Data powstania: 1507-1548
Opis fizyczny: wosk barwiony, masa woskowa, pasek pergaminowy, średnica pieczęci 74 mm, średnica miski 100,5 mm
Bibliografia: Gumowski M., Pieczęcie królów polskich, Kraków 1920, s. 25, nr 45
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: S 6
Autor opisu: Robert Forysiak-Wójciński
Napis napieczętny kapitałą protorenesansową i renesansową: S + S + P + DNI + SIGISMVNDI + D + G + REGIS POLOIE + MAGNI DVC’ LITVANIE + ZC. W polu czteropolowa tarcza ze skwadrowanymi herbami Polski i Litwy; tarczę podtrzymują po bokach dwaj klęczący aniołowie. Nad tarczą korona zamknięta, której krzyżyk rozdziela wstęgę z napisem. Tło pola wypełnione ornamentami. Pieczęć mniejsza koronna była używana w imieniu króla przez kancelarię mniejszą koronną. Stosowana do dokumentów państwowych, przywilejów. Odciskana w wosku lub na papierze z podkładem woskowym. Była równa prawnie pieczęci wielkiej.
Nazwa: Pieczęć mniejsza koronna
Dysponent pieczęci: Zygmunt Stary I (1506-1548)
Data powstania: 1510-1547
Opis fizyczny: wosk barwiony, masa woskowa, nici jedwabne, średnica pieczęci 46 mm, średnica miski 88 mm
Bibliografia: Gumowski M., Pieczęcie królów polskich, Kraków 1920, s. 25, nr 46
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: S 8
Autor opisu: Robert Forysiak-Wójciński
Av. w polu popiersie Zygmunta I z twarzą skierowaną w prawo, na głowie władcy korona zamknięta zwieńczona krzyżem, Zygmunt przedstawiony jest w renesansowej zbroi typu maksymiliańskiego, widoczne są masywne naramienniki zakończone tzw. płotem, ochraniającym boczne partie szyi, wzdłuż krawędzi (miejscami lekko zatarty) napis: „□ HEC EST SARMATIE SIGISMVNDI REGIS IMAGO □ ANNO REGNI SVI XXVI □ ÆT[ATI]S □ LXIIII” (oto jest wizerunek króla Sarmacji Zygmunta w roku panowania dwudziestym szóstym, w wieku sześćdziesięciu czterech [lat]), Rv. w polu orzeł jagielloński opleciony literą „S”, powyżej, rozdzielając napis, korona otwarta, wzdłuż krawędzi napis: „+ IOHA – NNES MARIA + PATAVINVS + F[ECIT] + ANNO DOMINI NOSTRI + M + D + XXXII” (Jan Maria Padewczyk wykonał roku Pana Naszego 1532). Medal należy do serii portretowych medali przedstawiających rodzinę królewską i wykonanych przez Padovano na zamówienie dworu, być może nawet samej królowej Bony, dla arcybiskupa Mediolanu Ferdynanda d’Este.
Autor: Giovanni Maria Mosca, zw. Padovano (1493-1574)
Nazwa: medal Zygmunta I Starego
Miejsce i data powstania: Kraków (?), 1532
Opis fizyczny: medal kolisty, brązowy, odlewany, średnica 63,8 mm, waga 94,27 g
Bibliografia: Raczyński E., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tycza począwszy od najdawniejszych aż do końca panowania Jana III (1513 – 1696). Tom I, Wrocław 1838, 24-25, poz. 7; Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 17-20, ryc. 9; Morka M., Sztuka dworu Zygmunta I Starego. Treści polityczne i propagandowe, Warszawa 2006, s. 321-322; Fajt J. (red. nauk.), Europa Jagiellonica 1386 – 1572. Sztuka i kultura w Europie Środkowej za panowania Jagiellonów. Przewodnik po wystawie, Muzeum Narodowe w Warszawie – Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 2013, s. 103-104, nr kat. I.73a
Proweniencja: zakupiony do zbiorów ZNiO w 1962 r.
Inne cechy egzemplarza: medal sygnowany na rewersie, wypukłe elementy powierzchni awersu i rewersu mocno przetarte
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: G 1785
Autor opisu: Robert Forysiak-Wójciński
Unikatowy egzemplarz dzieła o ostatnich dniach i śmierci Zygmunta I Starego zmarłego 1 kwietnia 1548 r. Druk ten, podobnie jak wydana najpewniej w tym samym czasie mowa pogrzebowa autorstwa Macieja Franconiusa, zawiera piękny drzeworytowy medalion z podobizną zmarłego monarchy. W przeciwieństwie do dzieła Franconiusa i wielu innych prac dotyczących tych wydarzeń utwór ten napisano w języku polskim i do polskiego odbiorcy był też on kierowany. Jego autorem był Jakub Filipowski, pleban z Opola (najpewniej Lubelskiego), naoczny świadek uroczystości pogrzebowych polskiego władcy w Krakowie. Swoją relację Filipowski oparł nie tylko na swoich własnych wspomnieniach, ale również na wiadomościach, pochodzących od innych autorów „ktorzy o tym lepiey wiedźieli”. Pracę tę autor dedykował Bernardowi Maciejowskiemu, kasztelanowi radomskiemu. W dedykacji Filipowski podkreśla, że Zygmunt I Stary był wzorem nie tylko dobrego władcy, ale także pobożnego chrześcijanina, za którym to przykładem powinni iść jego poddani. Obok mów pogrzebowych Samuela Maciejowskiego, Stanisława Orzechowskiego, Marcina Kromera czy Macieja Frankoniusa dzieło to stanowi jedno z ważniejszych i najwcześniejszych źródeł dotyczących ostatnich dni Zygmunta I Starego.
Autor: Filipowski, Jakub
Tytuł: O Krzestianskim zesciu y Pogrzebie Krola Jego Miłosci Sigmunta Poskiego…
Adres wydawniczy: Kraków: Hieronim Szarfenberg, post 1 IV 1548
Opis fizyczny: [8] k. ; 8°
Ilustracje: drzeworytowy medal z przedstawieniem Zygmunta I Starego
Bibliografia: Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 786
Proweniencja: zakupione w lutym 1953 r. od Stefana Szefera z Opola
Oprawa: płótno – XX w.
Inne cechy egzemplarza: płótno – XX w., zachowana oprawa wcześniejsza: pergamin z rękopiśmiennym tekstem mszału z XV w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.97 adl.
Autor opisu: Konrad Szymański
Av. w polu scena zwiastowania – po lewej przy klęczniku postać Marii Panny przy klęczniku, odwracającej głowę w prawo, ku widocznemu z prawej aniołowi, który w uniesionych dłoniach trzyma wstęgę ze słowem „AVE”, w szerokim otoku napis: „+ ë + . : SIGISMVNDVS : PRIMVS : REX : POLONIÆ :” [Zygmunt Pierwszy, król polski], obwódka szeroka i mocno wypukła, Rv. w polu krzyż o powierzchni ozdobionej rozetami i ramionach zakończonych wolutami, u dołu przy krawędzi otoku data: „1 + AVG – 15Z0” [1 sierpnia 1520], w szerokim otoku napis : „B + V + D + P ç P + F + N + S + INFANTIS . SVI +” [Beatae Virgini Dei Parenti Propter Felicem Nativitatem Sigismundi Infantis Sui], obwódka szeroka i mocno wypukła. Medal ten niekiedy przypisywany jest niekiedy Giovanniemu Ciniemu (? – ok. 1565), architektowi, rzeźbiarzowi i medalierowi pochodzącemu ze Sieny, o którym wiadomo, ze działał w Krakowie od ok. 1519 r.
Autor: medalier nieznany
Nazwa: medal dziękczynny na narodzenie następcy tronu królewicza Zygmunta Augusta
Miejsce i rok powstania: Kraków, 1520, odlew późniejszy
Opis fizyczny: medal kolisty z płaską zawieszką, cynowy, odlewany i czerniony, średnica 27,7 – 27,8 mm, wysokość z zawieszką 32,8 mm, waga 9,03 g
Bibliografia: Gumowski M., Medale Jagiellonów, Kraków 1906, s. 54-55, tabl. XIII: 56; Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków1989, s. 13-14; Stahr M., Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu. Tom II: Medale polskie i z Polską związane od XVI do XVIII wieku, Poznań 2008, s. 25-26, nr kat. 7
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: medal niesygnowany, obie strony mocno przetarte
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: G 36
Autor opisu: Łukasz Koniarek
Unikatowy egzemplarz pieśni o trzecim weselu Zygmunta Augusta z 1553 r. Jest to jeden z najstarszych utworów wielogłosowych wydanych samoistnie, tj. jako osobny druk. Z tego niezwykle ciekawego dzieła zachowały się jedynie trzy karty, które stanowią najprawdopodobniej wstępną część pieśni. Przedstawiono tu bowiem jedynie kontekst i motywy wyboru Katarzyny Habsburżanki na kolejną małżonkę polskiego monarchy, bez opisu wspomnianego w tytule wesela. Choć powody kolejnego ożenku Zygmunta (z siostrą swej pierwszej żony) były czysto polityczne, treść pieśni obleka je w płaszcz królewskiej ideologii i chrześcijańskiej pobożności. W pierwszych zachowanych do dziś strofach dużą rolę odgrywa również postać Mikołaja „Czarnego” Radziwiłła, który, wysłany przez króla na dwór Ferdynanda I Habsburga w innym celu, doprowadził do aranżacji małżeństwa Zygmunta z Katarzyną. W ossolińskim egzemplarzu w całości zachował się zapis nutowy z podziałem na cztery głosy. Ów prosty utwór wykazuje duże podobieństwo do starszej pieśni Pienie o electij Krala Polskiego Sygmunta wtorego, powstałej z okazji elekcji Zygmunta Augusta na tron Rzeczypospolitej. Ten sam cantus firmus w partii tenorowej obu utworów być może miał podkreślać radosny charakter obu wydarzeń z życia polskiego władcy. Pyesń o weselu wydano anonimowo; według niektórych hipotez jej autorem mógł być znany renesansowy kompozytor Wacław z Szamotuł.
Tytuł: Pyesń o weselu nayaśnyeyssego krola Sygmunta wtorego, Augusta pirwego
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, 1553
Opis fizyczny: [3+1 ?] k. ; 8°
Ilustracje: drzeworytowy herb, nuty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 2013, t. 36/1, s. 268; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1877
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 42.458
Oprawa: półpłótno – XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.953
Autor opisu: Konrad Szymański
List z autografem Zygmunta II Augusta napisany w Wilnie w 1560 r. do Ludwika Montiusa, polskiego agenta we Włoszech w latach 1545-1570. Napisany po włosku list dotyczy kwestii wynagrodzenia Montiusa, który, według słów podkanclerza Filipa Padniewskiego, „często [do Wilna] pisał z żądaniami pieniędzy dla siebie”. Sprawiło to, że król z czasem zaczął tracić do niego zaufanie i polecił podporządkować się Adamowi Konarskiemu, biskupowi poznańskiemu i ówczesnemu ambasadorowi Rzeczpospolitej we Włoszech. List znajduje się w zbiorze korespondencji Montiusa zawierającym m.in. listy do dyplomaty od Bony Sforzy, Stanisława Hozjusza, Filipa Padniewskiego.
Autor: Zygmunt II August (1520-1572)
Tytuł: List Zygmunta II Augusta do Ludwika Montiusa
Miejsce i data powstania: Wilno, 9 VIII 1560
Opis fizyczny: 1 strona, 22 x 31,5 cm
Bibliografia: Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich we Wrocławiu, red. J. Turska, t. 1, Wrocław 1948, s. 345; Wojtyska H.D., Papiestwo-Polska 1548-1563, Lublin 1577, s. 432-436
Proweniencja: zakupiony u Steckiej w styczniu 1931 roku
Inne cechy egzemplarza: list oprawny w jeden tom z 29 listami do Ludwika Montiusa
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: 5831/II, s. 35
Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła
Av. w polu popiersie Zygmunta II Augusta z twarzą skierowaną na wprost, uwagę zwracają długa rozwidlona broda oraz wąsy, na głowie władcy płaski biret, widoczny futrzany kołnierz szuby lub płaszcza oraz stojący zdobny kołnierzyk koszuli, po bokach data; „15 – 57”, obwódka w formie wąskiej kreski, wypukłe partie awersu silnie przetarte, Rv. w polu rytowany monogram królewski w postaci splecionych liter „S” i „A” [Sigismundus Augustus] pod zamkniętą koroną, obwódka w formie wąskiego rytowanego kręgu.
Przechowywany w Ossolineum egzemplarz jest jedynym znanym okazem tego medalu odlanym w złocie.
Autor: medalier nieznany
Nazwa: medal Zygmunta II Augusta
Miejsce i data powstania: miejsce powstania nieznane (Gdańsk?), 1557
Opis fizyczny: medal kolisty, złoty, odlewany, średnica 25,3 – 26,4 mm, waga 17,58 g
Bibliografia: Gumowski M., Medale Jagiellonów, Kraków 1906, s. 84 – 85, tabl. XX: 82; Skarby Historii Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich gościem Wiednia. Katalog Wystawy, Wrocław 2009, s. 97
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: medal niesygnowany, nie ma pewności, czy rytowany rewers jest współczesny z przedstawieniem na awersie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: G 1563
Autor opisu: Łukasz Koniarek
Av. w polu popiersie Zygmunta Augusta profilem w prawo, król przedstawiony z odkryta głową, widoczne niewielkie wąsy i długa rozwidlona broda, ubrany jest w renesansowa zbroje renesansowa zbroje, której elementy (napierśnik, folgowy obojczyk, fragment naramiennika) są dobrze widoczne, podobnie jak kołnierz koszuli zdobny niewielka kryzą, napis dookolny: „∞ SIGISMVND : AVCVSTVS + D + G + REX + POLONI +” [Zygmunt August, z Bożej łaski król polski], poniżej pod przecięciem ramienia sygnatura: „STE + H + F ∞”, obwódka perełkowa, Rv. w polu wizerunek rycerza w zbroi i hełmie z pióropuszem, wznoszącego miecz, pędzącego na koniu, głową w prawo, nawiązujący do herby Litwy (Pogoń), napis dookolny: „DA+MIHI+VIRTVTEM+CONTRA+HOSTES+TVOS” [daj mi cnotę przeciw nieprzyjaciołom twoim], obwódka perełkowa. Medal powstał najprawdopodobniej podczas pobytu Stevena van Hervijka na dworze w Wilnie, dokąd przybył w 1561 r. z Antwerpii.
Autor: Steven Cornelisz van Herwijck (Hartwijck; ok. 1530-1565)
Nazwa: medal Zygmunta II Augusta
Miejsce i data powstania: Wilno (?), 1562, odlew późniejszy
Opis fizyczny: medal kolisty, cynowy, odlewany, średnica 41,2 – 41,5 mm, waga 32,14 mm
Bibliografia: Raczyński E., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tycza począwszy od najdawniejszych aż do końca panowania Jana III (1513 – 1696). Tom I, Wrocław 1838, 82-83, poz. 19; Gumowski M., Medale Jagiellonów, Kraków 1906, s. 86, tabl. XXI: 85; Więcek A,. Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 32, ryc. 33; Stahr M., Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu. Tom II: Medale polskie i z Polską związane od XVI do XVIII wieku, Poznań 2008, s. 29, nr kat. 10
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: medal sygnowany na awersie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: G 49
Autor opisu: Łukasz Koniarek
Av. w polu popiersie królowej Bony z twarzą skierowaną w lewo, odzianej w suknię wdowią, na głowie czepiec z przeźroczystej materii, przez który widać zaczesane w tył głowy włosy, suknia z dwoma kołnierzami, z których zewnętrzny jest sztywny i wysoki, napis dookolny: „BONA SFOR + DE ARAG + REG + POL” [Bona Sforza d’Aragona, królowa polska], otok szeroki, obwódka wąska i wypukła, Rv. w polu tarcza z godłami Polski (Orzeł) i rodu Sforza (wąż trzymający w paszczy dziecko) pod zamkniętą koroną , w szerokim otoku napis: „◦ FORTIS BONA PRUDENS || A+D+MDXL” [mocna, dobra, mądra – Roku Pańskiego 1540], otok szeroki, obwódka wąska i wypukła. Medal ten jest najpewniej pochodzącą z XIX w. kopią złożoną z połączonych śrubowo awersu i rewersu. Awers to odlew z medalu Pastorina z 1556 r., natomiast niezbyt udolnie wykonany rewers, wyraźnie odbiega pod względem rysunku i techniki od awersu.
Autor: Giovanni Michele Pastorino (de Pastorini), autor awersu (1508-1592)
Nazwa: medal królowej Bony
Miejsce i data powstania: Ferrara, 1556 (Av.), 1540 (Rv.), odlewy późniejsze (XIX w.?)
Opis fizyczny: kopia medalu powstała poprzez śrubowe połączenie awersu i rewersu, kolisty, mosiądz srebrzony, lany, średnica 56,9 mm, waga 80,14 g
Bibliografia: Raczyński E., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tycza począwszy od najdawniejszych aż do końca panowania Jana III (1513 – 1696). Tom I, Wrocław 1838, 42-43, poz. 12; Gumowski M., Medale Jagiellonów, Kraków 1906, s. 83-84, tabl. XXI: 77; Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 23, ryc. 16; Stahr M., Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu. Tom II: Medale polskie i z Polską związane od XVI do XVIII wieku, Poznań 2008, s. 23 – 24, nr kat. 5
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: medal niesygnowany
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: G 46
Autor opisu: Łukasz Koniarek
Av. w polu popiersie królowej z twarzą skierowaną na wprost, na głowie nosi czepiec z podwiką, widoczny płaszcz podbity futrem narzucony na suknię, wzdłuż krawędzi napis: „BONA + SFORCIA + D [ … ] G + REGINA + POLONI+” [Bona Sforza, królowa polska], u dołu, na przecięciu słabo widoczna sygnatura: „STE + H + F”, obwódka perełkowa, Rv. słabo zarysowany negatyw awersu.
Autor: Steven Cornelisz van Herwijck (Hartwijck; ok. 1530-1565)
Nazwa: medal królowej Bony
Miejsce i data powstania: Antwerpia lub Utrecht, 1559-1561, odlew późniejszy
Opis fizyczny: medal kolisty, jednostronny, średnica 85,6 mm, waga 85,32 g
Bibliografia: Raczyński E., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tycza począwszy od najdawniejszych aż do końca panowania Jana III (1513 – 1696). Tom I, Wrocław 1838, 43-44, poz. 13; Gumowski M., Medale Jagiellonów, Kraków 1906, s. 95-96, tabl. XXIV: 98; Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kraków 1989, s. 32, ryc. 30; Stahr M., Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu. Tom II: Medale polskie i z Polską związane od XVI do XVIII wieku, Poznań 2008, s. 24, nr kat. 6
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: medal sygnowany
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: G 3030
Autor opisu: Łukasz Koniarek
Krótki, siedmiowierszowy w treści zasadniczej list, w języku włoskim, pisany ręką Bony Sforzy, z jej podpisem. Powstał w Warszawie w 1551 roku, w czasie ośmioletniego pobytu królowej na Mazowszu, w okresie od śmierci Zygmunta Starego do wyjazdu z Polski do Bari (lata 1548-1556). O adresacie listu niewiele wiadomo. Ludwik Montius był polskim agentem we Włoszech w latach 1545-1570, wysłańcem Zygmunta II Augusta na sobór trydencki, skąd informował króla o przebiegu obrad. Poza czterema listami Bony Sforzy w zbiorze znajdują się również m.in. listy od Katarzyny Habsburżanki (trzeciej żony Zygmunta II Augusta), Zygmunta II Augusta, kardynała Stanisława Hozjusza
Autor: Bona Sforza
Tytuł: List Bony Sforzy do Ludwika Montiusa
Miejsce i data powstania: Warszawa, 8 I 1551
Opis fizyczny: 1 strona, 22 x 31,5 cm
Bibliografia: Inwentarz rękopisów Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka, Dział Rękopisów, fond 5, opis 1, sprawa I; Bogucka M., Bona Sforza, Wrocław 2009; Bogucka M., Polonica z XVI i XVII wieku w archiwach czeskich, „Przegląd Historyczny”, t. 48, z. 1, 1957, s. 80
Proweniencja: zakupiony u Steckiej w styczniu 1931 roku
Inne cechy egzemplarza: list oprawny w jeden tom z 29 listami do Ludwika Montiusa
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: 5831/II, s. 1–2
Autor opisu: Konrad Rzemieniecki
Jeden z nielicznych zachowanych egzemplarzy pierwszego wydania słynnego dzieła O poprawie Rzeczypospolitej pisarza politycznego Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Mimo, iż jak zapowiadał łaciński tytuł, wydana w 1551 r. w Krakowie praca składać się miała z pięciu ksiąg, w wyniku działania cenzury kościelnej w pierwodruku znalazły się jedynie trzy księgi. Biskup Stanisław Hozjusz polecił, aby wydrukowane już arkusze zawierające rozdziały De ecclesia (O Kościele) i De schola (O szkole) zostały zniszczone i wyłączone z ostatecznego składu. W De Republica emendanda autor stworzył program reform Rzeczypospolitej. Według niego społeczeństwo miało być zarządzane przez mądrego władcę sprawiedliwie i surowo, w myśl rygorystycznych moralnych zasad protestanckich. Łącząc myśli starożytnych z własnymi refleksjami Modrzewski proponował konkretne rozwiązania, które jednak nie były możliwe do zrealizowania w XVI w. Postulował bowiem między innymi zrównanie w prawach wszystkich obywateli. W 1557 r. wydano w Bazylei niemiecki przekład wszystkich pięciu ksiąg rozprawy Frycza. W 1577 r. ukazał się w Łosku polski przekład dzieła dokonany przez Cypriana Bazylika. W tej ariańskiej edycji nie zamieszczono księgi O kościele ze względów cenzuralnych. Choć wielokrotnie wznawiany, do 1953 r. był to jedyny polski przekład dzieła Frycza Modrzewskiego.
Autor: Modrzewski, Andrzej Frycz (około 1503-1572)
Tytuł: Commentariorvm De Rep[ublica] Emendanda, Libri Quinq[ue]…
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, 1551
Opis fizyczny: [12], 179, [1] k. ; 8°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym,
Kraków 1908, t. 22, s. 487; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich:
Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1597; Ziomek J., Renesans, Warszawa
2012, s. 174-188
Proweniencja: 1. Liber Domus SS. Corp. Christi Can. Regul. Casimiriae ad Cracoviam [XVI w.]; 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 10.344
Oprawa: płótno – XX w., zachowana oprawa oryginalna: pergamin, resztki wiązań – XVI w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.860
Autor opisu: Konrad Szymański
Pierwsze wydanie dialogów polemicznych autorstwa Stanisława Orzechowskiego, opublikowanych w szczytowym okresie rozwoju ruchu egzekucyjnego w 1563 r. Ruch egzekucyjny był ruchem politycznym średniej szlachty postulującym równość całej szlachty, reformy państwa, ograniczenie praw Kościoła oraz zwrotu (egzekucja) królewszczyzn trzymanych przez magnaterię. Realizacja postulatów ruchu egzekucyjnego, przedkładanych już od początku XVI w. stała się realna od 1562 r., kiedy to do stronnictwa egzekucyjnego przystąpił sam król Zygmunt August. Na postulaty ograniczające prawa Kościoła składały się m.in. zniesienie uprzywilejowania duchowieństwa, opodatkowanie go oraz sekularyzację dóbr kościelnych. Autor Dialogu sprzeciwiał się tym żądaniom. Podobnie jak w późniejszym dialogu Quincunx, Orzechowski porusza w Dialogu kwestie ustroju Rzeczypospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem roli Kościoła, jako najważniejszego jej elementu. Orzechowski krytykuje niedawne ustalenia sejmu piotrkowskiego z 1562 r., na którym uchwalono m.in. pośrednie opodatkowanie Kościoła. W rozmowach prowadzonych tu przez Gospodarza, Papieżnika i Ewangelika, jasno przedstawia on swoją wizję ustroju Rzeczypospolitej: „za naszych Przodków, Kapłan klękał przed Ołtarzem, a Krol klękał przed Kapłanem: a ty trzy, iedną rzeczą u nich była, Ołtarz, Kapłan, Krol”. W owym „klinie” stanowiącym obraz stosunków głównych sił w Polsce, Ołtarz jest zdecydowanie najważniejszym elementem. Sama zaś władza królewska zdaje się tu być ściśle podporządkowana władzy kapłańskiej, w której to umacnianiu Orzechowski widzi szansę na „prawdziwą egzekucję”: „Krol Polski iest sługa Kapłanski, postanowiony przeto w Polszce ręką Kapłańską, aby Polskie Krolestwo naywyszszego Kapłana posłuszne było, ażeby żaden nieśmiał przeciwko zwierzchnośći Kapłańskiey, hardego pyska swego podnośić.”
Autor: Orzechowski, Stanisław Okszyc (1513-1566)
Tytuł: Rozmowa albo Dyalog około Exequucyey Polskiey Korony
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, 1563
Opis fizyczny: [80] k., sygn. A-V4 ; 4°
Ilustracje:drzeworytowy herb
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1910, t. 23, s. 448; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1767; Starnawski J., Zarys dziejów dialogu w piśmiennictwie polskim średniowiecznym, renesansowym i reformacyjnym, „Roczniki humanistyczne” 1986, t. 34, z. 1, s. 159-160
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 14.447
Oprawa: półskórek – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.1552
Autor opisu: Konrad Szymański
Pierwsze wydanie dialogu politycznego skierowanego przez autora Stanisława Orzechowskiego przeciw posłom koronnym. Orzechowski, kanonik przemyski i zwolennik obrony praw szlacheckich, przedstawia ustrój Rzeczypospolitej, której formę ma wyobrażać tytułowy quincunx (tj. wzór geometryczny złożony z czterech elementów w czterech rogach czworokąta i jednego pośrodku pomiędzy nimi). W wizji Orzechowskiego owe części nie są jednak w tradycyjnym układzie. Będący bowiem piątym elementem Kościół, góruje nad wiarą, kapłanem, ołtarzem i królem, tworzącymi geometrycznie kwadrat. W koncepcji tej byt ówczesnej Polski zależny był w głównej mierze od Kościoła katolickiego, który powinien być wspierany przy harmonijnej współpracy władzy świeckiej i duchowej. Dużą część dialogu (prowadzonego między Ewangelikiem, Papieżnikiem i samym autorem) zajmują kwestie dotyczące relacji, jakie mają łączyć władzę kapłańską z władzą królewską. W wizji Orzechowskiego postulaty rozwijającego się ruchu egzekucyjnego powinny być realizowane poprzez wzmocnienie prerogatyw duchowieństwa, która ograniczałaby nadużycia monarchy. Stosunek tych dwóch sił został ponadto przedstawiony na załączonej do dzieła rycinie, gdzie upersonifikowaną Polonię (której wizerunek pojawia się tu po raz pierwszy) na swych ramionach trzymają papież i król.
Autor: Orzechowski, Stanisław Okszyc (1513-1566)
Tytuł: Qvincvnx, Tho iest Wzor Korony Polskiey na Cynku wystawiony…
Adres wydawniczy: Kraków: Drukarnia Łazarzowa, 1564
Opis fizyczny: [98] k., [3] k. tabl. ; 4º
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1910, t. 23, s. 455-456; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1782; Ziomek J., Renesans, Warszawa 1995, s. 201-204
Proweniencja: 1. Jeremi Lasockij [XVII w.]; 2. Stephanus Kapełewicz [XVII w.]; 3. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 4. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 11.775
Oprawa: półskórek – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.3226
Autor opisu: Konrad Szymański
Jedyny zachowany egzemplarz pierwszego drukowanego wydania konstytucji ze słynnego sejmu lubelskiego z 1569 r. zawierający m.in. potwierdzenie unii lubelskiej. Na mocy unii lubelskiej powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Ustawy sejmu lubelskiego były zwieńczeniem długiego procesu powolnego jednoczenia się Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim, zapoczątkowanym już w ramach unii w Krewie w 1385 r. Dążenia te stały się niezwykle silne za panowania Zygmunta II Augusta. Jedność Polski i Litwy, połączonej jedynie osobą władcy, straciłaby swoje prawne umocowanie w wypadku bezpotomnej śmierci polskiego monarchy. Z tego powodu Zygmunt II August na sejmie w 1564 r. przekazał Koronie Królestwa Polskiego dziedziczne prawa Jagiellonów do władania Wielkim Księstwem Litewskim. Problemem w drodze do zjednoczenia obu państw były odrębne stosunki prawno-administracyjne panujące na Litwie. Podjęto więc wzmożone działania ku nowelizacji tzw. statutu litewskiego (z 1529 r.), który w nowej formie zatwierdzono w 1566 r. Król przekazując w tym dokumencie część swoich uprawnień na rzecz sejmu litewskiego, upodabniał jego kompetencje do praw dzierżonych przez sejm koronny. Mimo wielu przeszkód stojących na drodze zjednoczenia obu państw 1 lipca 1569 r. doszło do uroczystego zaprzysiężenia aktu, w wyniku którego powstała wspólnota zwana później Rzeczpospolitą Obojga Narodów.
Tytuł: Constitucie Seymu walnego Koronnego Lubelskiego, Roku Páńskiego. 1569
Adres wydawniczy: Kraków: Mikołaj Scharffenberger, 1569
Opis fizyczny: [14+1 ?] k., sygn. A-C4, D3 [?] ; 2°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1905, t. 20, s. 38; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 492; Unia Lubelska 1569 roku w dziejach Polski i Europy, red. A. Witusik, Lublin 2004
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 7641
Oprawa: karton, papier marmurkowy – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4417
Autor opisu: Konrad Szymański
Pierwszy urzędowy drukowany zbiór aktów prawnych przygotowany przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego na polecenie sejmu 1505 r., zwany Statutem Łaskiego. Kodeks Łaskiego zawierał wszystkie statuty, konstytucje sejmowe, przywileje szlacheckie i prawa obowiązujące w Królestwie Polskim. Do najważniejszych aktów, które weszły do Statutu, należała konstytucja Nihil novi uchwalona na sejmie w 1505 r., ograniczającą władzę ustawodawczą króla oraz senatu na rzecz szlachty (tj. król nie mógł wydawać ustaw bez zgody szlachty, jedynie np. edykty tyczące się miast królewskich czy Żydów). Konstytucję Nihil novi powszechnie uważa się za początek wprowadzenia demokracji szlacheckiej w Polsce oraz za jeden z fundamentów złotej wolności szlacheckiej, czyli ogółu swobód, praw i przywilejów przysługujących szlachcie i czyniących ją odpowiedzialną za losy państwa. Statut Łaskiego został wydrukowany w Krakowie w oficynie Jana Hallera w początkowej fazie rozwoju drukarstwa w Polsce. Jest pierwszą polską książką zawierającą ilustracje. W woluminie znalazło się przedstawienie tronującego monarchy, patronów Królestwa Polskiego (św. Wacława, św. Wojciecha, św. Stanisława, św. Floriana) oraz zgromadzenia dwuizbowego sejmu polskiego z królem Aleksandrem Jagiellończykiem (prezentowany drzeworyt). W Statuach po raz pierwszy został wydrukowany tekst Bogurodzicy, najstarszej polskiej pieśni religijnej, pełniącej funkcję pieśni rycerskiej i hymnu państwowego. Wolumin ossoliński jest jednym z 12 egzemplarzy drukowanych na pergaminie, przeznaczonych dla najważniejszych urzędników Korony Królestwa Polskiego.
Autor: Łaski, Jan (1456-1531)
Tytuł: Co[m]mune incliti Polonie Regni priuilegium co[n]stitutionu[m] & indultuu[m] publicitus decretorum… [Wariant A]
Adres wydawniczy: Kraków: Jan Haller, 1506
Opis fizyczny: [14] k., [1] k. in pl°, CLXXV [i.e. 174], [6, ost. cz.] k., CLXXVI-CCLXIII k. ; [4, ost. cz.], LXVIII k. ; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1906, t. 21, s. 79-80; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1407; Uruszczak W., Commune incliti Poloniae Regni privilegium constitutionum et indultum. O tytule i mocy prawnej Statutu Łaskiego z 1506 roku, Kraków 2006, s. 115-135
Proweniencja: 1. Sebastiani Gilbaszewski Instigatoris Regni [II poł. XVII w.]; 2. Ex Bibliotheca Ill. Et Mci Thomae Antonij in Zamoscio Ordinati Zamoyski Palatini Lublinensis [XVIII w.]; 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 9257
Oprawa: deska, skóra brązowa, tłoczenia ślepe, zapinki– 1531 r., po konserwacji
Inne cechy egzemplarza: drukowany na pergaminie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4088
Autor opisu: Konrad Szymański
Drugie wydanie tzw. III Statutu Litewskiego z 1588 r. Celem trzech statutów z lat 1529, 1566 i 1588, było ujednolicenie prawa Wielkim Księstwie Litewskim i przystosowanie go do zmieniających się warunków społeczno-politycznych. Potrzeba ta była widoczna już od czasów unii w Krewie (1385 r.). Poszczególne ziemie posługiwały się bowiem osobnymi przepisami, dodatkowo modyfikowanymi przez przywileje nadawane przez Jagiellonów. Ów zamęt prawny, wraz dynamicznymi przekształceniami stosunków własnościowych na Litwie uwidocznił potrzebę kodyfikacji w Wielkim Księstwie Litewskim. Choć inicjatywy takie zapowiadał już Aleksander Jagiellończyk w 1501 r., to prace te rozpoczęto za czasów Zygmunta Starego, który powołał w tym celu komisję prawników, kierowaną przez kanclerza wielkiego litewskiego Olbrachta Gasztołda. Tzw. III Statut Litewski powstał z kolei w związku z wysuwanymi w ramach unii lubelskiej (1569 r.) postulatami zbliżenia systemów prawnych Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Opisywane drugie wydanie statutu stanowi jeden z wyjątkowych przykładów drukowanych XVI-wiecznych tekstów prawnych tłoczonych cyrylicą.
Tytuł: Статут Великого княжества Литовского = Statut Velikogo knjažstva Litovskogo
Adres wydawniczy: Wilno: Drukarnia Mamoniczów, ok. 1592-1593
Opis fizyczny: [40] k., 554 [i.e. 536] s. ; 2°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1933, t. 29, s. 231-233; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2426; Зернова А.С. Типография Мамоничей в Вильне (XVII век) [w:] Книга. Исследования и материалы. Сб. 1, Москва 1959, s. 188-197
Proweniencja: 1. Wilkaniec R[egent] Ziemski] G[rodzki] P[owiatu] L[idzkiego]; [Seba]stian [Lam?]danski ręką swoją podpisał; 2. Jan Nargielewicz [pieczęć]
Oprawa: skóra brązowa – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: liczne defekty i uzupełnienia rękopiśmienne
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4529
Autor opisu: Konrad Szymański
Pierwsze wydanie jednego z najważniejszych dzieł historiograficznych epoki Jagiellonów De origine et rebus gestis Polonorum Marcina Kromera wydrukowane w Bazylei w 1555 r. Inicjatorem powstania tej pracy miał być Zygmunt II August, co wiązało się z potrzebą dostarczenia społeczeństwu polskiemu obrazu dziejów zgodnego z ówczesnymi celami Rzeczpospolitej oraz przybliżenia Europie historii państwa polskiego. Pisząc kronikę Kromer korzystał m.in. z wcześniejszych Roczników Jana Długosza oraz źródeł archiwalnych. Jako królewski sekretarz i bliski współpracownik kanclerza wielkiego koronnego Samuela Maciejowskiego miał szeroki dostęp do wielu cennych źródeł zgromadzonych w archiwum koronnym. Porządkując je i zbierając tym samym materiały do swojego dzieła Kromer stworzył pierwszy znany inwentarz tego archiwum z regestrami ponad 850 najważniejszych dokumentów. W trakcie swoich kwerend jako pierwszy wyraził pogląd, że autorem pierwszej „Kroniki polskiej” był pewien mnich z Francji, którego określił mianem Galla (stąd późniejsza popularna nazwa „Kroniki Galla Anonima”). Ponieważ De origine budziło duże zainteresowanie już w czasie swego powstawania, również przyjaciele Kromera okazywali mu pomoc, dostarczali dokumenty i słali wskazówki. W dziele, podzielonym na trzydzieści ksiąg, autor omawia całość dziejów Rzeczypospolitej, od zagadnień dotyczących genezy narodów słowiańskich i panowania legendarnego Lecha aż do czasów Zygmunta I Starego. Temu ostatniemu Kromer poświęcił również osobną mowę pogrzebową, w której wyraża hołd dla tego wielkiego władcy złotej epoki. Napisane po łacinie i wydane po raz pierwszy w Bazylei, De origine et rebus gestis Polonorum zostało w większości bardzo dobrze przyjęte w kraju i z czasem zyskiwało coraz większą popularność, zarówno wśród elit intelektualnych, jak i zwykłych czytelników. Włoski humanista Francesco Robortello pisał do Kromera: „tak wytwornie wszystko opisałeś, że nie wiem, kto by się mógł z Tobą równać”, a pewien wielkopolski szlachcic miał stwierdzić: „jam ci prosty żak, ale kto czytuje Kromera, będzie mądry”.
Autor: Kromer, Marcin (1512-1589)
Tytuł: Martini Cromeri De Origine Et Rebvs Gestis Polonorvm Libri XXX… [Wariant B]
Adres wydawniczy: Bazylea: Johann Oporinus, 1555
Opis fizyczny: [4] k., [1], 2-702 [i.e. 698] s., [20] k. ; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Barycz H., Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego, Wrocław 1981, s. 83-123; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1905, t. 20, s. 280; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1351
Proweniencja: 1. Domus Professae Soc. Jesu ad s. Nicol. Pragae [XVII w.]; 2. Mich. Richey 1717
Oprawa: skóra brązowa, grzbiet złocony – XVII w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4058
Autor opisu: Konrad Szymański
Niewielkie księstwa oświęcimskie i zatorskie stanowią ciekawy przykład ziem pozyskanych w czasach jagiellońskich nie dzięki sukcesom militarnym, lecz na drodze pokojowej. W początkach epoki jagiellońskiej leżały jeszcze poza granicami Polski, pozostając się we władaniu tamtejszych książąt śląskich. Przyłączenie księstwa oświęcimskiego odbyło się poprzez jego zakup w czasach króla Kazimierza Jagiellończyka w 1457 r. Z kolei księstwo zatorskie zostało zakupione w czasach Jana Olbrachta w 1494 r. Status obu terytoriów w państwie polskim był zmienny, bowiem ostatecznie dopiero w czasach ostatniego Jagiellona, Zygmunta I Augusta, formalnie wcielono je w 1564 r. do Królestwa Polskiego. Prezentowana mapa stanowi sporządzoną przez A. Orteliusa przeróbkę opracowania kartograficznego S. Porębskiego z 1563 r. Było to jedno z najwcześniejszych wydanych drukiem ujęć ziem polskich, zaliczanych do tzw. map partykularnych, czyli poświęconych mniejszym obszarom, w przeciwieństwie do map generalnych, odnoszących się do całości terytorium kraju. W atlasach A. Orteliusa ukazywała się od 1573 r. – po raz pierwszy w Additamentum I.
Autor: Porębski, Stanisław (ok. 1539-1581), Ortelius, Abraham (1527-1598)
Tytuł: Ducatus Oswieczensis, et Zatoriensis, descriptio [w:] A. Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum. Opus nunc denuo ab ipso Auctore recognitum, multisque locis castigatum, et quam plurimis nauis Tabulis atque Commentarijs auctum
Adres wydawniczy: Antverpia: Christophe Plantin, 1579
Opis fizyczny: mapa atlasowa; wymiary 24,5×22 cm; skala ok. 370 000. W lewym górnym narożniku: Sta. Por. pinxit. W prawym dolnym rogu tytuł w kartuszu zwijano-okuciowym. W lewym dolnym narożniku podziałka liniowa. Na polu mapy przy ramce opis stron świata. Na tym samym arkuszu powyżej mapa Pomorza, na lewo – Inflant
Technika wykonania: miedzioryt kolor.; [ryt.] Frans Hogenberg
Bibliografia: M.P.R. van den Broecke , Ortelius atlas maps. An illustrated guide, ‘t Goy cop. 1996, s. 208, nr 158c; Kret W., Katalog dawnych map Rzeczypospolitej Polskiej w kolekcji Emeryka Hutten Czapskiego i w innych zbiorach, t. 1, Wrocław 1978, s. 38, nr 36; van der Krogt P., Koeman’s Atlantes Neerlandici, vol. 3, ‘t Goy-Houten cop. 2003, s. 78, nr 31:021, s. 741, nr 1940:31
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: 397/B/IV
Autor opisu: Mariusz Dworsatschek
Odpis rękopisu Banderia Prutenorum napisanego w języku łacińskim przez Jana Długosza w 1448 r. Dzieło zawiera ilustracje 56 chorągwi krzyżackich zdobytych latach 1410 i 1431 w bitwach pod Grunwaldem, Koronowem i Nakłem. Oryginalne ilustracje wykonał krakowski malarz Stanisław Durink. Odpis traktatu Jana Długosza jest częścią zbioru zawierającego wypisy, notatki i odpisy pism odnoszących się przeważnie do spraw politycznych i ustrojowych Polski XVII-XVIII w. Kodeks składa się ze 117 kart, a 67 z nich zajmuje Banderia Prutenorum. Z karty tytułowej zamieszczonej przez Kazimierza Weysse, kanonika kieleckiego, altarzystę kościoła katedralnego w Krakowie, wynika, że odpis został sporządzony w 1731 r. podczas wizytacji kościoła katedralnego przeprowadzonej przez Konstantego Felicjana Szaniawskiego, biskupa krakowskiego, a podstawą odpisu był oryginalny tekst dzieła Jana Długosza przechowywany wówczas w archiwum katedralnym. Następnie Weysse będąc w posiadaniu kodeksu po zmarłym 100 lat wcześniej biskupie Próchnickim dodał w siedemnastowieczną oprawę odpis dzieła Długosza oraz opis homagium złożonego przez posła kurlandzkiego w 1726 r. Oba dokumenty pisane są tą samą ręką. Na okładzinie górnej woluminu wyciśnięto superekslibris Jana Andrzeja Próchnickiego, czyli herb Korczak, nad którym mieszczą się mitra, krzyż i pastorał oraz litery „J. A. P. A. L.”, tj. Ioannes Andreas Próchnicki, archiepiscopus Leopoliensis (pol. Jan Andrzej Próchnicki, arcybiskup lwowski). Po bokach tarczy herbowej znajduje się 6 herbów należących do matki, babek i prababek arcybiskupa: po prawej stronie herb Janina, Sas i Hołobok, po lewej herby Nieczuja, Pilawa i Leliwa.
Autor: Kazimierz Weysse
Tytuł: Descriptio Prutenicae cladis seu Crucigerorum sub Iagelone, rege Poloniae, per Ioannem Dlugossum, canonicum Cracoviensem, Banderia Prutenorum…
Data powstania: 1731
Opis fizyczny: 67 k.;21 x 32 cm
Ilustracje: 55 akwarelowych ilustracji z konturami wykonanymi tuszem nieznanego autora
Bibliografia: Katalog rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, wyd. W. Kętrzyński, t. 1, Lwów 1881; Jana Długosza Banderia Prutenorum, wyd. K. Górski, Warszawa 1958; Kosiński J.A., Biblioteka fundacyjna Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971; Gębarowicz M., Jan Andrzej Próchnicki (1553–1633), Kraków 1980
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Oprawa: pergamin, tłoczenia złocone (superekslibris) – XVII w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: 167/II, k. 59-115v
Autor opisu: Konrad Rzemieniecki
Paweł Włodkowic z Brudzenia (ok.1370-1436), kustosz krakowski, profesor i rektor Uniwersytetu Krakowskiego, w latach 1415-1418 uczestniczył w soborze w Konstancji jako przedstawiciel króla polskiego Władysława Jagiełły w sporze polsko-krzyżackim. Traktat o zakonie krzyżackim i o wojnie Polaków przeciwko wzmiankowanym braciom stanowi odpowiedź Piotra Włostowica na obronę zakonu krzyżackiego przez Jana Falkenberga i Jana Vrebacha z Bambergii zarzucających Polsce i królowi polskiemu popieranie pogan. Prezentowany traktat powstał w pierwszej redakcji przed końcem września 1416 r. a przedłożony został Soborowi między 11 listopada 1417 a 22 kwietnia 1418 roku. Włodkowic w Traktacie… oskarżył zakon krzyżacki o tępienie pogan pod pozorem krzewienia wiary chrześcijańskiej i bezprawny zabór ich ziem w imieniu papieża i cesarza. Włodkowic opowiedział się za prawem pogan do posiadania własnego państwa i bronienia jego granic w walce z zakonem krzyżackim. Prezentowany rękopis stanowi autograf Pawła Włodkowica. Jest to brulion wystąpienia na soborze, o czym świadczą liczne uwagi na marginesach i przekreślenia.
Autor: Paweł Włodkowic z Brudzenia
Tytuł: Tractatus de ordine Cruciferorum et de bello Polonorum contra dictos fratres [w:] Bruliony rozpraw polityczno-prawnych i pism Pawła Włodkowica oraz odpisy akt dotyczących sporów Polski z Zakonem Krzyżackim.
Miejsce i data powstania: Konstancja, 1417
Opis fizyczny: papier, jęz. łaciński, 29,5×21 cm, pismo kilku rąk
Bibliografia: Katalog Rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, wyd. W. Kętrzyński, t. 1, Lwów 1881; Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 5, cz. 1, Kraków 1878; Ehrich L., Pisma wybrane Pawła Włodkowica, t. 2, Warszawa 1966; Ehrlich L., Paweł Włodkowic i Stanisław ze Skarbimierza; Brzostowski F., Paweł Włodkowic, Warszawa 1954
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Oprawa: deski, skóra biała, tłoczenia ślepe, ślady po 10 guzach i klamrach na pasku – XV w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: Dział Rękopisów, 166/II, ss. 58-69v.
Autor opisu: Agnieszka Knychalska-Jaskulska
Mapa Prus, jednego z najważniejszych terytoriów w polityce Jagiellonów, prezentująca XVI-wieczny obraz kartograficzny krainy w granicach dawnych Prus krzyżackich. W czasie sporządzenia mapy obszar ten był podzielony na włączoną do Polski część zwaną Prusami Królewskimi oraz na Prusy Książęce. Dla czasów jagiellońskich niewiele jest zagadnień tak istotnych, jak stosunki polsko-krzyżackie. Do doniosłych wydarzeń tamtej epoki należało zwycięstwo Polski nad zakonem krzyżackim i odzyskanie Pomorza Gdańskiego w wyniku drugiego pokoju toruńskiego w 1466 r. Rezultatem tego faktu stał się podział ówczesnych Prus – czyli terytorium krzyżackiego – na Prusy Królewskie oraz Prusy zakonne, po sekularyzacji zakonu w 1525 r. zwane później Prusami Książęcymi. Co ciekawe, świadomość wcześniejszej jedności historyczno-geograficznej Prus z XIV-XV w. utrzymała się długo zarówno w terminologii, jak i w sposobie obrazowania tego obszaru w kartografii. Świadczą o tym XVI-wieczne mapy Prus H. Zella i C. Hennebergera. Przedstawiana mapa stanowi wykonaną przez A. Orteliusa przeróbkę opracowania kartograficznego H. Zella, opublikowanego po raz pierwszy w 1542 r. w skali ok. 1:670 000. W atlasie A. Orteliusa ukazywała się od 1570 r., następnie w 1584 r. została zastąpiona przeróbką nowej mapy Prus autorstwa Caspara Hennebergera (z 1576 r.).
Autor: Zell, Heinrich (1518-1564), Ortelius, Abraham (1527-1598)
Tytuł: Prussiae Descriptio ante aliquot annos ab Henrico Zellio edita, ab eoq. D. Ioanni Clur, civi Gedanensi Ded. [w:] A. Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum. Opus nunc denuo ab ipso Auctore recognitum, multisque locis castigatum, et quam plurimis nauis Tabulis atque Commentarijs auctum
Adres wydawniczy: Antverpia: Christophe Plantin, 1579
Opis fizyczny: mapa atlasowa; wymiary 19 x 29,8 cm; skala ok. 1:1 630 000
Technika wykonania: miedzioryt kolor.; [ryt.] Frans Hogenberg
Bibliografia: M.P.R. van den Broecke , Ortelius atlas maps. An illustrated guide, ‘t Goy cop. 1996, s. 132, nr 88b; Bzinkowska J., Mapy ziem dawnej Polski – od XV do XVIII wieku – w wybranych atlasach Biblioteki Jagiellońskiej, Warszawa 1992, s. 98, nr 28; Jäger E., Prussia-Karten 1542-1810. Geschichte der kartographischen Darstellung Ostpreußens vom 16. bis zum 19. Jahrhundert. Entstehung der Karten – Kosten – Vertrieb. Bibliographischer Katalog, Wießenhorn cop. 1982, s. 44-46, s. 252, nr 7; van der Krogt P., Koeman’s Atlantes Neerlandici, vol. 3, ‘t Goy-Houten cop. 2003, s. 78, nr 31:021, s. 737, nr 1720:31A; Szeliga J., Rozwój kartografii Wybrzeża Gdańskiego do 1772 roku, Wrocław 1982, s. 36-44
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: 397/B/IV
Autor opisu: Mariusz Dworsatschek
Mowa dotycząca Turcji autorstwa Filipa Buonaccorsi zwanego Kallimachem, włoskiego humanisty, sekretarza Kazimierza IV Jagiellończyka oraz doradcy Jana I Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka. Kallimach, który przybył do Polski ok. 1470 r. po zatargu z papieżem, należał do pierwszych włoskich humanistów propagujących idee renesansu na ziemiach polskich. Powierzano mu także wiele istotnych misji dyplomatycznych m.in. w celu zawarcia, a następnie przedłużenia pokoju z Imperium Osmańskim. Wywierając wpływ na politykę zagraniczną Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta, wskazywał na konieczność zachowywania niezależności od papiestwa. W literaturze polskiego renesansu zapisał się jako pierwszy pisarz nowołaciński oraz autor dzieł o tematyce tureckiej. W mowie skierowanej do papieża Innocentego VIII wskazywał błędy Stolicy Apostolskiej w dotychczasowej polityce względem Turcji oraz głosił, że Polska Jagiellonów jest jedyną siłą, która może przeciwstawić się ekspansji Turcji na tereny Europy. Mowę wydano w 1524 r., lecz pierwotnie została ona wygłoszona przez Kallimacha jeszcze w Rzymie w 1490 r., podczas kongresu antytureckiego. Dzieła Kallimacha dały w Polsce początek literaturze antytureckiej.
Autor: Filip Kallimach (1437-1496), tj. Buonaccorsi, Filippo
Tytuł: Philippi Callimachi Experie[n]t[is] ad Innocencium octauum Pontificem Maximum Ianua ortum de bello inferendo Turcis Oratio
Adres wydawniczy: Kraków: Jan Haller, 1524
Opis fizyczny: [34] k., sygn. A-G4, H6 ; 4°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1896, t. 14, s. 20; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 279; Ziomek J., Renesans, Warszawa 1995, s. 77-79, 469-470
Proweniencja: 1. Janocius putabat unicum extare in Musaeo Załusciano. En Linde alterum Phoenicem offert Bibliothecae Ossolinianae [XVIII/XIX w.]; 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 1899
Oprawa: karton – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: pojedyncze glosy marginalne w jęz. łacińskim (XVI/XVII w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2924
Autor opisu: Konrad Szymański
Pierwsze wydanie poematu Proporzec Albo Hołd Pruski Jana Kochanowskiego nawiązującego do hołdu lennego złożonego przez Albrechta Fryderyka Hohenzollerna Zygmuntowi II Augustowi w 1569 r. Ówczesny książę Prus powtórzył akt urzeczywistniony przez swojego ojca w 1525 r., w ramach ceremonii przeprowadzonej na sejmie, 19 lipca 1569 r. w Lublinie. Tym samym została formalnie potwierdzona zależność księstwa Prus od Królestwa Polskiego. Choć opisywany tu utwór Kochanowskiego mógł powstać niedługo po tych wydarzeniach, pierwsze znane jego wydane pochodzi z 1587 r., z czasów po śmierci Zygmunta II Augusta, jak i samego poety. Istnieje przypuszczenie, że Proporzec był publikowany w 1569 r., lecz wydania tego nigdy nie odnaleziono. Treść poematu, napisanego w większości trzynastozgłoskowcem, opiewa potęgę Rzeczypospolitej, jednocześnie podkreślając wagę jedności unii polsko-litewskiej. Ossolineum posiada w swoich zbiorach dwa jedyne zachowane egzemplarze pierwodruku tego dzieła.
Autor: Kochanowski, Jan (1530-1584)
Tytuł: Proporzec Albo Hołd Pruski
Adres wydawniczy: Kraków: Drukarnia Łazarzowa, 1587
Opis fizyczny: 16 s. ; 4°
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1903, t. 14, s. 366; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1307; Ziomek J., Renesans, Warszawa 1995, s. 329
Proweniencja: 1. Joannis Bogusławski 1589; 2. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 7416
Oprawa: skóra – XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2195
Autor opisu: Konrad Szymański
![Władysław II Jagiełło potwierdza odbiór od Mikołaja i Steczka z Tarnawy 300 grzywien i zapisuje je na wójtostwie miasta [Starasól] oraz nadaje im wójtostwo](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/A_3.png)
![Commentariorvm De Rep[ublica] Emendanda, Libri Quinq[ue]...](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/A_20_1.png)
![Ducatus Oswieczensis, et Zatoriensis, descriptio [w:] A. Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum. Opus nunc denuo ab ipso Auctore recognitum, multisque locis castigatum, et quamplurimis nauis Tabulis atque Commentarijs auctum](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/A_26.png)
![Tractatus de ordine Cruciferorum et de bello Polonorum contra dictos fratres [w:] Bruliony rozpraw polityczno-prawnych i pism Pawła Włodkowica oraz odpisy akt dotyczących sporów Polski z Zakonem Krzyżackim.](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/A_28.png)
![Prussiae Descriptio ante aliquot annos ab Henrico Zellio edita, ab eoq. D. Ioanni Clur, civi Gedanensi Ded. [w:] A. Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum. Opus nunc denuo ab ipso Auctore recognitum, multisque locis castigatum, et quamplurimis nauis Tabulis atque Commentarijs auctum](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/A_29-1.png)
![Philippi Callimachi Experie[n]t[is] ad Innocencium octauum Pontificem Maximum Ianua ortum de bello inferendo Turcis Oratio](https://zlotaepoka.ossolineum.pl/wp-content/uploads/2020/08/A_31.png)
