Społeczeństwo i gospodarka Rzeczpospolitej w XVI w.

Polski i kipczacki przekład łacińskiego statutu, zatwierdzonego na sejmie w Piotrkowie w roku 1519 przez króla Zygmunta I Starego. Prawo Ormian polskich wywodziło się ze staroormiańskiego kodeksu sądowego (Datastanagirk), opracowanego przez mnicha Mchitara Gosza pod koniec XII wieku. Przywieziony przez emigrantów ze starej ojczyzny do Lwowa, został na polecenie króla Zygmunta I przełożony na język łaciński (tłumacz nie jest znany), omówiony na sejmie walnym w Piotrkowie i zatwierdzony przez monarchę w 1519 r. Nazwano go Statutami prawa ormiańskiego (Statuta iuris armenici). Zachowywały one rytuały sądowe nieznane wcześniej w Polsce, ale usunięto z nich te przepisy, które rażąco odbiegały od obowiązujących w Polsce norm prawnych i wprowadzono nowe. Choć przyznane pierwotnie gminie lwowskiej, były potem stosowane przez sądy ormiańskie w Kamieńcu Podolskim, Zamościu i innych miastach. Sądy te w miastach królewskich wyrokowały w imieniu króla polskiego i do niego też, jako drugiej instancji, kierowano odwołania od ich decyzji. Łaciński oryginał Statutów był przechowywany w archiwum rady starszych nacji ormiańskiej lwowskiej. Na jego podstawie powstały przekłady na dwa języki, którymi mówili Ormianie polscy – kipczacki i polski. Kopie przekładów przetrwały w kilku egzemplarzach. Najstarszym jest prezentowany rękopis, który pochodzi z roku 1528 i obejmuje obie wersje językowe, przy czym kipczacka spisana została alfabetem ormiańskim. W 1604 r. Statuty uzupełniono o Porządek sądów i spraw prawa ormiańskiego. Są pomnikiem zarówno polskiego prawodawstwa królewskiego, jak i oryginalnej kultury Ormian polskich, którą wykształcili w wolnościowych warunkach, stworzonych im przez polskich władców.

Tytuł: Statuty prawa ormiańskiego
Miejsce i data powstania: Lwów, prawdopodobnie 1528 r.
Opis fizyczny: papier, 343 k. (niektóre niezapisane), 21,8 x 30,5 cm
Bibliografia: Bischoff F., Das alte Recht der Armenier in Lemberg, „Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien”. Philosophisch-Historische Klasse, 40, Wien 1862; Barącz S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869, s. 205-261; Corpus Iuris Polonici, 3, Annos 1506-1522 continens, ed. O. Balzer, Kraków 1906, s. 401-538; Balzer O., Statut ormiański w zatwierdzeniu Zygmunta I z 1519, Lwów 1910; Oleś M., The Armenian law in the Polish Kingdom (1356-1519): a juridical and historical study, Roma 1966; Lewicki M., Kohnowa R., La version turque kiptchak du Code des lois des Arméniens Polonais d’après le ms. No 1916 de la Bibliothèque Ossolineum, „Rocznik Orientalistyczny”, 21, 1957, s. 153-300; ТореБітігі. Кыпчакско-польская версия Армянского Судебникаи Армяно-кыпчакски й Процессуальный кодекс. Львов, Каменец-Подольский. 1519-1594 гг. Порядок суд о виде л Армянского права, составители А. Н. Гаркавец, Г. Сапаргалиев, Алматы 2003; Thomson R. W., The Lawcode (Datastanagirk’) ofMxit’ar Goš, Amsterdam-Atlanta 2000
Proweniencja: 1. Rada Starszych nacji ormiańskiej miasta Lwowa (pocz. XVI-koniec XVIII w.); 2. [Dar Sadoka Barącza dla ZNiO we Lwowie w 1872 r].; 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Oprawa: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe, złocone, okucia, zapinki metalowo-skórzane – XVII w. (zapewne 1612 r.)
Inne cechy egzemplarza: w części kipczackiej liczne ozdobne arabeski, rysowane czarnym atramentem, wypełnione minią lub barwą niebieską
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: 1916/II

Autor opisu: Andrzej A. Zięba

Grzegorz (Grigor) zwany Wielkim był pierwszym arcybiskupem Ormian polskich. Wyświęcony w 1363 r. przez katolikosa Mesroba w Sis, stolicy Królestwa Armenii Cylicyjskiej, uzyskał w 1367 r. od króla Kazimierza Wielkiego przywilej zezwalający na osiedlenie się we Lwowie oraz „pozostawanie i trwanie w swoim prawie i wierze, i tych używanie, w sposób i według zwyczaju Ormian”.Był to pierwszy dokument polski adresowany wyłącznie do Ormian, świadectwo otwartości wobec przybyszy z dalekiego kraju i ich kultury, usytuowanej w obrębie wspólnego dziedzictwa chrześcijańskiego. Popsuły się jednak relacje arcybiskupa z katolikosami. Następcy Mesroba obłożyli go ekskomuniką i wyznaczyli nowego hierarchę. Grzegorz nie ustąpił mu miejsca, a newiragowie (legaci) wysyłani z Sis nie potrafili zażegnać konfliktu. Ormiański Lwów miał więc dwóch biskupów, rywalizujących ze sobą. Wtedy przemówiło państwo. Nowa władczyni Królestwa Polskiego, Jadwiga, objęła Ruś w swoje posiadanie, kończąc epizod panowania węgierskiego, zaś jej mąż, król Władysław Jagiełło, zatwierdził w 1388 r. Grzegorza w jego prawach, powtarzając w swym akcie całą treść przywileju Kazimierzowskiego. Katolikos Tedoros protestował w kondaku (bulli) z tegoż roku, ale jego klątwy i narzekania były nieskuteczne. Dokument Władysława Jagiełły stabilizował biskupstwo ormiańskie, instytucję kluczową dla tożsamości kulturowej Ormian, a jednocześnie potwierdzał opiekę państwa nad nią.

Autor: Władysław II Jagiełło (1352/62-1434)
Tytuł: Potwierdzenie przywileju wystawionego przez króla Kazimierza Wielkiego w 1367 roku dla Grzegorza, biskupa Ormian polskich we Lwowie
Miejsce i data powstania: Łuck, wigilia święta Nawrócenia św. Pawła [24 stycznia], 1388
Opis fizyczny: pergamin, jęz. łaciński, pieczęć lakowa królewska zawieszona na sznurku, 35 x 13,5 cm
Bibliografia: Obertyński S., Die florentiner Union der polnischen Armenier und ihr Bischofskatalog, „Orientalia Christiana“, 96, 1934, s. 42-43; Petrowicz G., La Chiesa Armena in Polonia, 1, 1350–1624, Roma 1971, s. 19-31; Stopka K., Początki biskupstwa ormiańskiego we Lwowie, „Rocznik Lwowski”, 2017, s. 47-54; Stopka K., Zięba A. A., Ormiańska Polska, Warszawa 2018, s. 95-100
Proweniencja: archiwum gminy i biskupów ormiańskich (potem kapituły katedralnej) we Lwowie.
Inne cechy egzemplarza: na odwrocie dokumentu noty wpisane w archiwum gminy ormiańskiej we Lwowie. Nota w jęz. łacińskim: Uladislai / Ao 1388 / In Vigil[ia] conver[sionis] B[eati] Pauli (Władysława) / Roku 1388 / W wigilię nawrócenia świętego Pawła). Nota w jęz. kipczackim, pismo ormiańskie: Bu privilegjaj Vladislav koroldan bierilgan ajr[abet] der grikor achpasz [wyraz skreślony] kaj kij kazimir […] a […] biel […]ian privilegajniji potwierżat [?] ettij[…] ir […] (Ten przywilej podarowany od króla Władysława pasterzowi panu Grzegorzowi biskupowi, w którym potwierdził przywilej [króla] Kazimierza […]). Nota w jęz. łacińskim: Oblata est suscepta ad Acta Regni Cancellariae Maioris feria quinta post festum sancti Hedvigis proxima Anno D[omi]ni 1641. Andreas Bialsky fecit [?] M[anu] p[ropria] (Oblata została przyjęta do Akt Kancelarii Większej Królestwa w czwartek najbliższy po święcie świętej Jadwigi Roku Pańskiego 1641. Andrzej Bialsky uczynił ręką własną). Nota: Ao 6 / No laskach [?] / Litt: B. b. Nota w jęz. łacińskim: Anno 16[?]88 /Confirmatur Priuileium [?] / Casimiri Regis / Gregorio Episcopo Armenorum (Roku 16[?]88 / Potwierdza się przywilej / Kazimierza Króla / Grzegorzowi Biskupowi Ormian).
Lokalizacja: Archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie
Sygnatura: Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 10

Autor opisu: Andrzej A. Zięba

Dzieło dotyczące sakramentu chrztu w obrządku ormiańskim wydane w Krakowie w 1544 r. W wielonarodowej Rzeczypospolitej Ormianie pojawili się już w połowie XIV w., kiedy to zamieszkiwane przez nich tereny Rusi Czerwonej włączono do państwa polskiego, a król Kazimierz Wielki zatwierdził ich odrębność religijną, nadał im szereg przywilejów samorządowych i sądowniczych oraz zezwolił ormiańskiemu biskupowi na budowę katedry we Lwowie. Od czasów unii florenckiej (1439 r.) wśród części społeczeństwa Rzeczypospolitej pojawiały się koncepcje zjednoczenia Kościoła łacińskiego z Cerkwią prawosławną i Kościołem ormiańskim. W 1443 r. Władysław Warneńczyk zrównał formalnie szlachtę prawosławną ze szlachtą katolicką. Przywilej ten był następnie potwierdzany przez Zygmunta Starego w 1511 r. i Zygmunta Augusta w 1543 r. Coraz to większym swobodom religijno-prawnym towarzyszyło zainteresowanie wschodnimi obrządkami. W takiej atmosferze powstało omawiane Baptismus Armenorum, czy Liturgia seu Missa Armenorum Andrzeja Lubelczyka, który, podobnie jak inni pisarzy epoki, np. Andrzej Frycz Modrzewski czy Stanisław Orzechowski, w swoich pracach podejmował temat jedności Kościołów. Idea ta została urzeczywistniona w ramach unii brzeskiej z 1596 r., w wyniku której powstał w Rzeczypospolitej tzw. Kościół unicki.

Tytuł: Baptismvs Armenorvm … Adiecta est prætera purificatio mulieris Armenæ post partum in calce libelli
Tłumacz: Lubelczyk, Andrzej (ok. 1500-ok. 1577)
Adres wydawniczy: Kraków: Helena Unglerowa, 1544
Opis fizyczny: [20] k., sygn. A8, B-D4 ; 8°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1906, t. 21, s. 427; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1490
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 45.713
Oprawa: karton, papier marmurkowy – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: glosa marginalna w jęz. łacińskim, noty rękopiśmienne na karcie tytułowej (XVI w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.613

Autor opisu: Konrad Szymański

Tefsir w rozumieniu egzegetów islamu jest „komentarzem, objaśnieniem” Koranu. Natomiast dla wyznających islam Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) był on przekładem Koranu z zapomnianego języka arabskiego na powszechnie używany w WKL język polski. W wersach poziomych rękopis zawiera arabski oryginał, natomiast interlinearnie, w zapisie ukośnym, zsynchronizowane z nim tłumaczenie na język polski, zapisane dostosowanym do specyfiki polskiej fonetyki alfabetem arabskim. Ponadto, na początkowych i końcowych kartach zabytku znajdują się modlitwy oraz wskazówki służące recytacji Koranu. Tefsiry były zamawiane przez wiernych jako dar dla meczetu (z ar. waqf ‘w prawie muzułmańskim zapis pieniężny na cele religijne, charytatywne lub publiczne’). Geneza piśmiennictwa tatarskiego, w tym także tefsirów, wiąże się z historią i losami osadnictwa tatarskiego. Zapoczątkowane w WKL u schyłku XIV w. przez Księcia Witolda, było rozwijane przez kolejnych książąt litewskich z dynastii Jagiellonów. Uznając WKL za swoją ojczyznę z wyboru, Tatarzy szybko ulegali asymilacji. Zachowali jednak religię. Służyły temu m.in. przekłady muzułmańskich ksiąg na języki nowej ojczyzny – polski i/lub białoruski. Anonimowy autor już w 2. poł. XVI w. przełożył najważniejszą księgę islamu – Koran. Ponieważ ze względów doktrynalnych Koranu nie można było tłumaczyć na inne języki, tatarski przekład otrzymał status i formę tefsiru. Równolegle z przekładem Koranu (tefsirem) powstały też inne rodzaje piśmiennictwa Tatarów WKL, np.: kitaby, chamaiły, tedżwidy. Rękopis jest XVIII-wieczną (1723 r.) kopią zaginionego oryginału z końca XVI wieku, wytworzoną w łańcuchu odpisów sporządzanych w różnym czasie, w różnych miejscach i przez kopistów o różnych kompetencjach. Do dzisiaj zachowało się ok. 20. rękopisów przechowywanych w bibliotekach, muzeach i archiwach w kilku krajach (m. in. Wilno, Mińsk, Petersburg, Psków, Londyn), a także w zbiorach prywatnych. Najstarsza  znana datowana kopia powstała w 1686 r, i jest przechowywana w Bibliotece Narodowej Akademii Nauk Białorusi [sygn. П16-18/Cp2 (nr inwent. P214)]; najmłodsza jest datowana na rok 1890 i występuje w Muzeum Narodowe w Wilnie pod sgn. НМЛ (R-13.012).

Tytuł: Tefsir Tatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego: najstarszy polski (słowiański) przekład Koranu
Data powstania: 1723
Pisarz/kopista: syn Mustafy Jzmaela Jabłońskiego, którego imię i nazwisko zapisano w kolofonie (s. 483a). Materiał tekstowy dopisywał, uzupełniał i poprawiał kolejny, wskazany w kolofonie, kopista Jbrahim Januszewski: „Od narodzenia Jsi Proroka 1723. roku Dopisany ten StyTiefsyr, a Poprawiony przez Jbrahima Januszewskiego Jmama Winksznupskiego 1836. Roku. Dnia 12-24 Sierpnia czyli augusta w Winksznupiach” (s. 485b) oraz „temu Lat 113 od napisania poprawiony” (s. 485b)
Opis fizyczny: papier, 485 k., 35 x 20 cm
Bibliografia: http://www.tefsir.umk.pl/; por. Drozd A., Dziekan M.M., Majda T., Piśmiennictwo i muhiry Tatarów polsko-litewskich. Katalog zabytków tatarskich,Warszawa 2000; Мишкинене Г., Намавичюте С., Покровская Е., Каталог арабско-алфа-витных рукописей литовских татар, Вильнюс 2005; Тарэлка М.У., Рукапісы татараў Беларусi XVIII – пачатку XXI стагоддзя з дзяржаўных і грамадскіх кнігазбораў краіны. Каталог, Мінск 2015
Proweniencja: dedykacja z 1806 r. podpisana „Jozefowicz” na s. 1
Oprawa: skóra brązowa, tłoczenia ślepe, klapa zamykająca – XVIII w.
Język. pismo i interpunkcja: Koran arabski w wierszach poziomych oraz przekład polski z elementami języka białoruskiego (pod wierszowy przekład zapisany ukośnie alfabetem arabskim). Tekst czytelny, pisany przynajmniej dwoma różnymi charakterami pisma, zawierający liczne glosy o różnej chronologii. Część głos jest pisana łacinką czerwonym inkaustem. Kropki, wskazujące granice ajatów obecne są tylko w tekście arabskim pisanym in continuo.
Zawartość: na s. 1 dedykacja z 1806 r. podpisana Jozefowicz; s. 2a-b, 3a wpisy w języku polskim łacinką (zapiski rodzinne); s. 3b-4b tekst arabski; s. 5a-478a tefsir; s. 478b-479b tekst arabski –spontaniczna modlitwa kopisty, tzw. du‘ā’ẖatmi al-Qurāni; s. 480a-480b spis treści –nazwy sur i numeracja stron w tabelce; s. 481a-482a zapiski rodzinne; s. 482b-485b tefsir.
Inne cechy egzemplarza:  atrament czarny oraz czerwono-brązowy miejscami poprawiany na czarny (zwłaszcza w tekście podwierszowego tłumaczenia). Paginacja: w górnym lewym rogu numeracja arabska – zapis częściowo zdefektowany. Na stronie umieszczono po 8 wierszy tekstu arabskiego z jego pod wierszowym tłumaczeniem na język polski z elementami języka białoruskiego (tzw. polszczyzna północnokresowa). Kategoryzacja: sury –większość z nich jest poprzedzona tytułem i informacją o liczbie ajatów, tworzących daną surę(dane te z reguły są umiejscowione w ostatnim wersie poprzedniej sury, co jest zgodne z notacją w rękopiśmiennych arabskich tekstach koranicznych). Sury pierwszą i drugą poprzedza zapowiedź umieszczona w ramce: „rōzʒalō xwale ks̱engi s̀edm ajeťōw” (I); „rōzʒalō krōwe dweśce ōśmiʒeśōnt šeśc ajeťōw”(II). Ponadto sury wyodrębniono graficznie –przez wydzielenie miejsca na tzw. basmalę. Jest też obecny podział na sufry. Reklamanty: są obecne.
Lokalizacja: zbiory prywatne Alytus (Olita), Litwa; skany rękopisu w posiadaniu wykonawców projektu „Tefsir” [Tefsir – projekt filologiczno-historycznego opracowania oraz krytycznego wydania tzw. tefsiru Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego z 2. połowy XVI w. (pierwszego przekładu Koranu na język polski)]
Sygnatura: brak

Autor opisu: Joanna Kulwicka-Kamińska, Czesław Łapicz

Piętnastowieczny odpis potwierdzenia przywilejów kaliskich dla Żydów z terenów Rusi Czerwonej wydanego w 1367 r. przez Kazimierza III Wielkiego. Pierwszy statut kaliski był aktem nadanym w 1264 r. w Kaliszu Żydom w Wielkopolsce przez księcia Bolesława Pobożnego. Regulował on status prawny ludności żydowskiej, m.in. podporządkowując Żydów władzy księcia i gwarantując im jego opiekę, zapewniając Żydom tolerancję wyznania i swobodę działalności gospodarczej oraz nakładając surowe kary na chrześcijan za prześladowania Żydów. Statut został rozszerzony i potwierdzony na całą Polskę w 1334 r. przez króla Kazimierza III Wielkiego, zyskując rangę przywileju generalnego. Obowiązywał przez kolejne kilkaset lat, a aprobowali go prawie wszyscy królowie polscy aż do ostatniego, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Gdy w 1349 r. do Polski został włączony obszar Rusi Czerwonej ze Lwowem i Haliczem, król Kazimierz III Wielki rozciągnął zasięg statutu kaliskiego na te tereny. Potwierdził go w 1367 r. rozszerzając i zmieniając niektóre punkty. Prezentowany rękopis zawiera odpis owego aktu z 1367 r., wykonany pod koniec XV wieku za czasów dynastii Jagiellonów. Znalazł się on w woluminie zawierającym także regulacje prawne tyczące się ziem Rusi Czerwonej, w tym najstarsze staropolskie tłumaczenie ortyli magdeburskich (tj. orzeczeń i wyjaśnień prawnych dotyczących miast założonych na prawie magdeburskim), powstałe około 1480 r. na tych terenach.

Tytuł: Ortyle prawa magdeburskiego i prawa żydowskie
Data powstania: 1480-1500
Opis fizyczny: papier, 157 k., jęz. łaciński i polski, pismo jednej ręki, 30,5 x 21,8 cm
Bibliografia: Katalog Rękopisów biblioteki Zakładu Nar. im. Ossolińskich, wyd. W. Kętrzyński, t. 1, Lwów 1881
Proweniencja:1. Ioannis Andrzeiowicz, consulis Cazimir[iensis] et […]; 2. Nr Inw. 50; 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Oprawa: skóra brązowa – XX w., na okładzinę naklejone fragmenty oprawy oryginalnej: skóra brązowa, tłoczenia ślepe, okucia, guzy, klamry – XVI w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: 50/II

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Pierwsza część podstawowego kodeksu prawa żydowskiego, pierwsze wydanie uwzględniające aszkenazyjską interpretację przepisów prawa talmudycznego. Szulchan aruch, opracowany przez Józefa Karo w środowisku Żydów sefardyjskich, ma formę komentarza do praw zaczerpniętych ze spisanej i ustnej Tory. Kodeks zawierał prawa dotyczące m.in. szabatu i świąt żydowskich, koszerności czy małżeństw oraz prawa cywilne i karne. W pierwszej wersji, wydrukowanej w Wenecji w 1565 r., Karo nie uwzględnił lokalnych tradycji Aszkenazyjczyków. Z tego powodu rabin gminy żydowskiej w Kazimierzu (Kraków) Mojżesz Isserles – powszechnie znany pod akronimem Rema od żydowskiego tytułu ‏רבי משה איסרליש, tj.  rabbi Mosze Isserles – opracował uzupełnienie do kodeksu zatytułowane Mappa (tj. Obrus), dostosowujące go do tradycji aszkenazyjskiej. Pierwsza edycja z uzupełnioną kodyfikacją wyszła w Krakowie w oficynie Izaaka Prostica, który w 1568 r. uzyskał od króla Zygmunta II Augusta przywilej na wydawanie książek hebrajskich. Na przełomie grudnia 1569 i stycznia 1570 Prostic rozpoczął drukowanie pierwszej części Szulchan aruch noszącej tytuł Tur Orach chajim, pozostałe trzy części z tego wydania prawdopodobnie nigdy się nie ukazały. Mappa została wydrukowana nie jako odrębne uzupełnienie, lecz jako komentarz do tekstu komentarza Karo, rozpoczynając się zawsze od wyrażenia הגה, tj. objaśnienie. Do druku Prostic użył czcionki z pismem sefardyjskim kwadratowym oraz pismem sefardyjskim półkursywnym, zwanym pismem Raszi, po raz pierwszy zastosowanym już w XV w. przez drukarzy ksiąg hebrajskich we Włoszech. Włoski rodowód mają także klocki drzeworytnicze z ornamentami użyte na karcie tytułowej. Prostic, uczący się sztuki drukarskiej w Padwie, pod koniec lat 60. odkupił je wraz z wyposażeniem drukarni od padewskiego drukarza Lorenza Pasquato. Wcześniej także wędrowały one między drukarzami włoskimi, a najwcześniejszym znanym ich użytkownikiem była wenecka oficyna  Marco Antonio Giustinianiego – niewykluczone zatem, że wykonane zostały przez weneckich drzeworytników. Motywy pojawiające się na drzeworytowej ramie okalającej tytuł są charakterystyczne dla sztuki włoskiego renesansu. Ossoliński druk Szulchan aruch jest jednym z dwóch zachowanych egzemplarzy tego wydania na świecie.

Autor: Karo, Joseph ben Ephraim (1488-1575)
Tytuł: Szulchan aruch mi-tur Orach chajim [Stół nakryty, część Droga życia]
Adres wydawniczy: Kraków: Icchak ben Aaron Prostic,1569/1570
Opis fizyczny: [422] k. ; 2°
Ilustracje: tytuł w ramie drzeworytowej z motywami architektonicznymi
Bibliografia: Bałaban M., Drukarstwo żydowskie w Polsce XVI w. [w:] Pamiętnik Zjazdu Naukowego im. J. Kochanowskiego, Kraków 1931, s. 102-116; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1896, t. 14, s. 63; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 304; Korotajowa K., Drukarnie żydowskie [w:] Drukarze dawnej od XV do XVIII w., t. 1, cz. 1, 385-388
Proweniencja: zbiór XX. Ponińskich z Horyńca
Oprawa: deska, skóra brązowa, tłoczenia, ślady klamer – XVI w., po konserwacji
Inne cechy egzemplarza: brak ostatniej karty (uzupełnienia rękopiśmienne)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4501

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Konsultacja: prof. Shalom Saar, Uniwersytet Hebrajski, Jerozolima

Fragment druku liturgicznego Triod kwietny z pierwszej na świecie drukarni cyrylickiej powstałej w Krakowie ok. 1489 r. Oficyna założona została z inicjatywy szlachty prawosławnej przy dworze Kazimierza IV Jagiellończyka dzięki wsparciu finansowemu kupca i przedsiębiorcy Jana Turzona oraz krakowskiego patrycjusza Jana Tesznara. Założycielem i właścicielem oficyny został Szwajpolt Fiol (ok. 1460-1525/1526), złotnik i hafciarz z miasta Neustadt an der Aisch we Frankonii. Oficyna cyrylicka w Krakowie wydawała księgi liturgiczne w języku cerkiewnosłowiańskim przeznaczone przede wszystkim dla prawosławnych Ukraińców i Białorusinów zamieszkujących tereny wschodnie Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz dla potrzeb wiernych Księstwa Moskiewskiego, gdzie wówczas nie istniała żadna drukarnia. Stemple drukarskie z literami cyrylickimi na zamówienie S. Fiola sporządził Ludolf Borchtorp (Rudolf Borsdorf) z Brunszwiku, pierwszy giser (tj. rzemieślnik zajmujący się odlewaniem czcionek drukarskich) w Polsce, którego nazwisko jest obecnie znane. Porządkowanie i redakcję tekstów wydań S. Fiola badacze wiążą z ukraińskim lub białoruskim środowiskiem naukowo-kulturalnym, na co wskazują odpowiednie cechy językowe. W krakowskiej drukarni S. Fiola ukazały się łącznie 4 księgi liturgiczne: Oktoich, Czasosłow, Triod postny i Triod kwietny. Dwa pierwsze druki zawierają w kolofonie rok wydania – 1491, natomiast dwa kolejne ukazały się bez podania roku wydania, stąd istnieją różne opinie naukowców na temat daty ich publikacji. Najnowsze badania dokumentów związanych z działalnością S. Fiola i jego drukarni, jak również znaki wodne papieru wskazują na to, że  Triod postny i Triod kwietny zostały wydane później, po zwolnieniu drukarza z więzienia, do którego trafił w lipcu 1491 r. po oskarżeniu go o herezję. W momencie wstąpienia na tron Jana I Olbrachta w 1492 r. i mianowania w 1493 r. arcybiskupem gnieźnieńskim jego brata Fryderyka Jagiellończyka (których doradcą i nauczycielem był włoski humanista Filip Kallimach), w Rzeczypospolitej stworzyła się sprzyjająca sytuacja religijno-kulturalna, która pozwoliła na wznowienie działalności drukarni cyrylickiej S. Fiola, więc wyżej wymienione książki mogły się ukazać ok. 1493 r. Pełny egzemplarz Triodu kwietnego zawiera 366 kart. Numerację umieszczono na pierwszych sześciu kartach każdej składki. Na karcie frontyspisowej znajduje się drzeworyt ze sceną „Ukrzyżowania” oraz podpis drukarza „Шбеиполть Фиоль” (frontyspis zachował się w jedynym egzemplarzu odnalezionym w Braszowie (Rumunia) w 1971 r.). Triod kwietny jest najbogaciej zdobionym drukiem S. Fiola, zawiera on jedną winietę oraz 62 inicjały, odbite z 13 klocków. Tekst druku tłoczony był in continuo, co stanowiło konsekwencję odwzorowania wczesnych rękopisów cyrylickich. Fragment Triodu kwietnego S. Fiola ze zbiorów ossolińskich składa się z dwóch kart in folio. Został on odnaleziony w 1879 r. przez ks. Ignacego Polkowskiego, historyka, archiwistę, bibliofila, w oprawie psałterza łacińskiego z 1493 r. Do zbiorów Ossolineum we Lwowie fragment trafił jako dar książąt Ponińskich, którzy zakupili go w 1895 r. na aukcji po śmierci Polkowskiego wraz z całym jego księgozbiorem. Ossoliński fragment zawiera karty 347 i 358 z tekstem liturgicznym na Poniedziałek Ducha Świętego oraz na Niedzielę Wszystkich Świętych. Na k. 358v. umieszczono inicjał „В” czerwonej barwy z plecionki rzemiennej. W polskich księgozbiorach znajduje się łącznie 7 z 29 zachowanych do dziś egzemplarzy i fragmentów Triodu kwietnego S. Fiola. Wszystkie druki z oficyny S. Fiola należą do szczególnie rzadkich i cennych – do dzisiaj przetrwało ok. 80 znanych egzemplarzy i fragmentów, z których przeważająca większość zachowała się w rosyjskich księgozbiorach.

Tytuł: Тріωдь цвҍтнаѧ =Triod kwietny
Adres wydawniczy: Kraków: Drukarnia Szwajpolta Fiola,ok. 1493
Opis fizyczny: fragment: 2 k.: 347, 358; 2°
Ilustracje: drzeworytowa winieta, inicjały
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1936, t. 31, s. 322-323; Żurawińska Z., Jaroszewicz-Pieresławcew Z., Katalog druków cyrylickich XV–XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej, Warszawa 2004, nr kat. 1
Proweniencja: 1. Ze zbiorów / X. J. POLKOWSKIEGO [pieczęć]; 2. Dar XX. Ponińskich; 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 194.561
Oprawa: tektura, skóra brązowa –XXI w.
Inne cechy egzemplarza: na karcie przybyszowej nota ks. Ignacego Polkowskiego o odnalezieniu fragmentu druku: „Dwie środkowe kartki z druku Sławiańskiego //Osmohłasnik Joana Damaskyna // druk Krakowski Swięto pełka Fiola z 1491. // kartki te znaleziono w okładkach // Psałterza łacińskiego z r. 1493”.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura:
XV.428

Autor opisu: Olga Tkachuk

Pierwsze pełne drukowane tłumaczenie Pisma Świętego na język cerkiewnosłowiański z 1581 r. nazywane od miejsca wydania Biblią ostrogską. Przedsięwzięcie to było możliwe dzięki swobodom religijnym, jakie zapewniono wyznawcom prawosławia na ziemiach Rzeczypospolitej. Drukarz i wydawca przekładu, Iwan Fedorow, był absolwentem Akademii Krakowskiej i wybitnym przedstawicielem kultury wschodniosłowiańskiej. Po przeniesieniu się do Ostroga na Wołyniu założył drukarnię w dobrach Konstantego Wasyla Ostrogskiego. Tam też, po odlaniu do tego celu nowych czcionek, wydrukowano co najmniej tysiąc egzemplarzy Pisma Świętego w przekładzie na język cerkiewnosłowiański. Autorem przedmowy miał być wspominany już Konstanty Wasyl Ostrogski, który był również nakładcą dzieła. Edycję kończy posłowie Iwana Fedorowa, który zmarł w dwa lata po publikacji przekładu. Biblia ostrogska, stając się swoistym świadectwem dojrzałości kulturowej społeczności wschodniosłowiańskich, była częstym podarunkiem w kontaktach dyplomatycznych. Konstanty Wasyl Ostrogski podarował jeden z egzemplarzy samemu papieżowi Grzegorzowi XIII, a Iwan Groźny miał ofiarować kopię również ambasadorowi królowej Elżbiety I Johnowi Horse’owi.

Tytuł: БИБЛІА СИРѢЧ КНИГЫ вeтхаго иноваго завѣта, поязыку словенску = Biblïâ Sirěč’ Knigy Vethago I NovagoZavěta Poâzyku Slovensku
Adres wydawniczy: Ostróg: Iwan Fedorow, 1581
Opis fizyczny: [8], 276, 180, 30, 56, 78 k. ; 2º
Ilustracje: tytuł w drzeworytowej ramie z motywami architektonicznymi, herb drzeworytowy
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1894, t. 13, s. 38; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 163; Запаско Я., Ісаєвич Я., Каталог стародруків виданих на Україні, книга перша (1574–1700), книга друга, частина перша (1701–1764), частина друга (1765–1800) [= Пам’ятки книжкового мистецтва], Львів 1981, 1984, 13
Proweniencja: 1. м(с)ца дескбрѧ второна(д)цат[…] днi // Сиѧ книга // зовома Быблиѧ // здана(c) здалъ // училищу школѣсоборнаго // бра(т)ства лво(в)скаго // во вѣчныѧ лѣта // от благочистиваго мужа // имене(м) леонътїѧ // мещанина // лво(в)ского // ктитора // фундатора // и старѣшинъ // бра(т)ства // и школы // лвовcкое // будижчем увѣчнаѧ // памѧть[XVII w.]; 2. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 1078
Oprawa: deska, skóra brązowa, klamry – XVII/XVIII w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4528

Autor opisu: Konrad Szymański, Olga Tkachuk

Polskie tłumaczenie Confessio augustana dokonane przez Marcina Kwiatkowskiego, dworzanina księcia Albrechta Hohenzollerna. Wyznanie augsburskie, znane też jako Konfesja augsburska, to zbiór podstaw doktrynalnych luteranizmu ułożony przez Filipa Melanchtona, autoryzowany przez Marcina Lutra i odczytany w 1530 r. na sejmie w Augsburgu. Dziesięć lat później Melanchton wydał wersję zmienioną konfesji pt. Confessio Augustana variata (Zmienione Wyznanie augsburskie). Wyznanie w oryginale napisane zostało równolegle w języku łacińskim i niemieckim; w języku polskim jego wersja pierwsza została wydana w 1540 r., by wielokrotnie pojawiać się w druku przez cały XVI wiek. Prezentowany druk jest pierwszym wydaniem polskiego przekładu Zmienionego Wyznania augsburskiego. Kwiatkowski miał podjąć się trudu przełożenia drugiej wersji konfesji za namową samego Melanchtona, którego poznał podczas podróży do Wittenbergi. Druk rozpoczęto w Królewcu, lecz prace wstrzymano z powodu braku zgody księcia Albrechta oraz sprzeciwu tamtejszego senatu uniwersyteckiego wobec tej wersji konfesji. Kwiatkowskiemu udało się wydobyć z oficyny arkusze nieukończonych egzemplarzy i wywieźć je do Lipska, gdzie kontynuowano druk. Przekład spotkał się z dobrym przyjęciem działaczy reformacyjnych w Polsce, m.in. autora wspierał Mikołaj Rej, jak pisał sam Kwiatkowski. Dzieło zostało przedłożone królowi Zygmuntowi II Augustowi na sejmie w 1562/1563 r.

Tytuł: Confessio Avgvstanae Fidei, To iest Wyznanie Wiarei Krzescianskiei…
Adres wydawniczy: Królewiec: Jan Daubmann ; Lipsk, 1561
Opis fizyczny: [128] k., sygn. A-B4, A-Z4, aa-gg4 ; 4°
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1896, t. 14, s. 355; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 442; Kowalska H., Kwiatkowski (Quiatkovius) Marcin [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 16, Wrocław 1971, s. 358-360
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 9205
Oprawa: płótno, zapinki – XX w., zachowana oprawa oryginalna naklejona na płótno – skóra biała, tłoczenia ślepe – XVI w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.3190

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Egzemplarz pierwszego innowierczego wydania tłumaczenia całości Pisma Świętego na język polski. Przekład, dedykowany Zygmuntowi II Augustowi i przeznaczony dla polskiego obozu kalwińskiego, znany jest jako Biblia brzeska (od miejsca druku), Biblia Radziwiłłowska (od nazwiska nakładcy) lub Biblia pińczowska (od nazwy zboru, gdzie dokonano tłumaczenia). Inicjatywa dokonania przekładu Pisma Świętego na język polski, tak, by zgodnie z doktryną Reformacji można ją była czytać w języku ojczystym, zrodziła się najpierw w środowisku luterańskim w połowie XVI wieku – w 1552 r. w Królewcu wydany został Nowy Testament w języku polskim w tłumaczeniu Jana Seklucjana, teologa i pastora luterańskiego. W 1557 r. swój przekład postanowili wydać polscy kalwini. Do prac nad tłumaczeniem przystąpiono w 1559 r. Uczestniczyli w nich znani działacze protestanccy, m.in. pisarz reformacyjny Andrzej Trzecieski, poeta Jakub Lubelczyk czy humanista Jan Łaski. Prace sfinansował Mikołaj Radziwiłł Czarny, marszałek wielki litewski, krzewiciel i obrońca kalwinizmu na Litwie, który w 1553 r. ufundował w Brześciu Litewskim zbór i drukarnię. Największym dziełem oficyny była właśnie Biblia brzeska, do dziś uznawana za jeden z najpiękniejszych pod względem języka polskich przekładów Biblii.

Tytuł: Biblia swięta, Tho iest, Księgi Starego y Nowego Zakonu, własnie z Zydowskiego, Greckiego, y Laćińskiego, nowo na Polski ięzyk z pilnośćią y wiernie wyłożone. [Wariant A]
Adres wydawniczy: Brześć Litewski: Cyprian Bazylik, nakładem Mikołaja Radziwiłła, 4 IX 1563
Opis fizyczny: [14], [1], 579 [ost. cz.] k., 143 [i.e. 142], [8, ost. cz.] k., sygn. *8,**6, A-Z, Aa-Zz, Aaa-Zzz, Aaaa-Zzzz, Aaaaa-Ddddd6 Eeeee4, A-Z, Aa-Bb6 ; 2°
Ilustracje: tytuł w ozdobnej ramie drzeworytowej architektoniczno-figuralnej z przedstawieniami scen biblijnych, w tekście liczne drzeworytowe inicjały, m.in. inicjał w kształcie monogramu Zygmunta II Augusta: „SA”, w części starotestamentowej kilka ilustracji drzeworytowych
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1894, t. 13, s. 16-17; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 157; Pietkiewicz R., Pismo Święte w języku polskim w latach 1518–1638, Wrocław 2002, s. 231-250
Proweniencja: 1. Ex libris (Heterodoxis cum Licentia Superiorum ad correctionem legendis) M. Hyacynthi Augustini Joannis Cantij PietrzynieczP h[ilosoph]iae D[octo]ris et Professori0s mpp; 2. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 1.073
Oprawa: deska, skóra brązowa, tłoczenia ślepe, klamry, okucia – XVI w., po konserwacji
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4013

Autor opisu:Agnieszka Franczyk-Cegła

Drugie protestanckie tłumaczenie Biblii na język polski przeznaczone dla zboru ariańskiego, pierwszy przekład Pisma Świętego z języków oryginalnych (wcześniej wykorzystywano łacińską Wulgatę) nazywany Biblią nieświeską (od miejsca wydania) lub Biblią Budnego (od nazwiska tłumacza). Było to pierwsze tłumaczenie całej Biblii dokonane przez jedną osobę. Tłumaczem był Szymon Budny, arianin, wpływowy działacz reformacji na ziemiach Rzeczypospolitej. Ogromnego zadania przekładu całej Biblii miał podjąć się z powodu zastrzeżeń, jakie miał do Biblii brzeskiej wydanej w 1563 r. przez kalwinów, od których arianie odłączyli się w pierwszej połowie lat 60. (zob. nota Okazania sfałszowania i wyznanie prawdziwej nauki Pana Krista). Budny, jako zwolennik dosłowności w przekładzie Pisma Świętego, w swoim tłumaczeniu zawarł liczne neologizmy oraz konstrukcje gramatyczne zaczerpnięte z języka hebrajskiego i greckiego. Niektóre z tych neologizmów, jak choćby użycie słowa „rozdział” zamiast „kapitel”, weszły na stałe do języka polskiego. Zgodnie z ariańskimi przekonaniami Budny usunął w przekładzie wszelkie odniesienia co do boskości Jezusa Chrystusa. Druk Biblii rozpoczęto w Nieświeżu, lecz przed ukończeniem prac Mikołaj Radziwiłł, który nawrócił się na katolicyzm, wypędził z Nieświeża drukarza Daniela z Łęczycy. Najprawdopodobniej miejscem zakończenia prac nad tym wydaniem był Zasław lub Uzda. Większość egzemplarzy tłumaczenia Budnego, który podobnie jak Biblia brzeska znalazł się w indeksie ksiąg zakazanych, zniszczono w czasach kontrreformacji. W zbiorach Ossolineum znajdują się obecnie trzy egzemplarze tego rzadkiego już dziś wydania.

Tytuł: Biblia. To iest, księgi starego y nowego przymierza, znowu z ięzyka Ebreyskiego, Greckiego y Lacińskiego, na Polski przełożone
Tłumacz: Budny, Szymon (około 1530-1593)
Adres wydawniczy: Nieśwież i Zasław lub Uzda: Daniel z Łęczycy w drukarni i nakładem Albrechta, Hektora i Macieja Kawieczyńskich, 1572
Opis fizyczny: [12], 468, 121 k., 143, [6] k. ; 4°
Ilustracje: tytuł w ramie drzeworytowej z przedstawieniem scen biblijnych
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1894, t. 13, s. 17-18; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 158; Pietkiewicz R., Pismo Święte w języku polskim w latach 1518–1638, Wrocław 2002, s. 251-270
Proweniencja: Z Biblioteki Józefa hr. Dzieduszyckiego [ekslibris]
Oprawa: deski, skóra brązowa, tłoczenia ślepe i złocone, klamry – XVI w., po konserwacji
Inne cechy egzemplarza: marginalia w jęz. polskim i łacińskim (XVI w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.2339

Autor opisu: Konrad Szymański

Unikatowy egzemplarz dzieła o Trójcy Świętej autorstwa teologa Stanisława Wiśniowskiego należącego do wspólnoty braci polskich, potocznie zwanych arianami. Bracia polscy należeli do nurtu unitarianizmu, tj. odrzucali naukę objawioną o Trójcy Świętej. Uchodzili za najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce, do czego przyczyniły się także ich poglądy społeczne, m.in. postulat zniesienia pańszczyzny czy partnerstwo kobiety i mężczyzny w związku małżeńskim. Jako wspólnota religijna zapoczątkowali swą działalność około roku 1562-1565 wyodrębniając się z polskiego zboru kalwińskiego. Około 1570 r. w niewielkiej wsi Lusławice koło Krakowa powstał zbór ariański, do którego należał też Wiśniowski. Działała tam drukarnia, spod pras której wyszedł prezentowany druk. Dzieło Wiśniowskiego, które zawiera wykład na temat Trójcy Św., jest też pięknym świadectwem tolerancji wyznaniowej. „Zabijać dla wiary nie tylko jest przeciw  nauce  i  postanowieniu Ducha świętego, ale jest przeciwna i rozumowi  pospolitemu”, twierdził autor. Z produkcji typograficznej oficyny w Lusławicach zachowały się jedynie trzy unikatowe druki, wśród których jest Okazanie sfałszowania. Egzemplarz nie posiada początkowych kart, w tym karty tytułowej – cytowany tytuł odpisany został z oprawy: OKAZANIE SFALSZOWANIA NAVKI PANA KRISTA. Oprawa druku, wykonana w 1577 r. na zlecenie bliżej nieznanego właściciela o inicjałach „F. V.”, które wytłoczono na górnej okładzinie, jest wyjątkowym przykładem sztuki introligatorskiej. Na okładzinie górnej umieszczono tłoczone złotem symbole Trójcy Świętej, poniżej w ornamencie kartuszowo-zwijanym tłoczonym złotem znajduje się cytat z Nugae Nicolasa Bourbona z 1533 r.:

Illustrat radijs totum Sol igneus orbem

ille tamen tempus quo tenebrescet erit.

At Christus, qui vera Dei stat patris imago,

solus hic aeterni lumina Solis habet.

Autor: Wiśniowski, Stanisław
Tytuł: Okazania sfałszowania i wyznanie prawdziwej nauki Pana Krista
Adres wydawniczy: Kraków [i.e. Lusławice]: wydawca nieznany, 1572.
Opis fizyczny: [16], 616 k., sygn. A-Oooooo5 ; 4°.
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 19339, t. 33, s. 99; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2662; Kawecka-Gryczowa A., Lusławice [w:] Drukarze dawnej Polski, t. 1., cz. 1, s. 118-124
Proweniencja: 1. F.V. [superekslibris]; 2. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 18.666.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.3256

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Najstarsza zachowana w całości książka drukowana w języku polskim, przekład Księgi Koheleta. Druk wyszedł spod pras Hieronima Wietora, a przekładu dokonał współpracujący z nim Hieronim Spiczyński. Hieronim Wietor, urodzony w Lubomierzu na Śląsku, uznawany jest za pioniera drukarstwa w Polsce i jednego z najlepszych szesnastowiecznych drukarzy. Ten zwolennik wydawania druków w języku ojczystym zebrał wokół swej oficyny ważniejszych twórców i tłumaczy języka polskiego, których zachęcał do dokonywania przekładów popularnych dzieł. Od 1522 r. w jego oficynie zaczęły się ukazywać samoistne książki polskie, co związane jest ze standaryzacją ortografii drukowanych tekstów polskich. We wcześniejszych książkach, gdzie pojawiały się fragmenty w języku polskim, ortografia była chwiejna, naśladująca niedoskonałą ortografię średniowiecznych rękopisów. Wyraźny przewrót nastąpił właśnie w roku 1522 – w drukowanych wówczas publikacjach podjęto pierwszą próbę ujednolicenia w druku ortografii polskiej, np. wprowadzono zapis ą i ę dla nosówek. Tym samym druki zapoczątkowały nową linię rozwojową ortografii, a wiele rozwiązań w nich wprowadzanych, nie tylko przez Wietora, ale też późniejszych drukarzy, funkcjonuje do dziś. Ecclesiastes to pierwsze drukowane tłumaczenie tekstu Biblii na język polski. Drukarz, który zdawał sobie sprawę z potrzeby wydania drukowanego Pisma Świętego w języku polskim i był pomysłodawcą wydania Ecclesiastes, wybrał Księgę Koheleta, ponieważ była ona bliska duchowi epoki – zawierała ponadczasowe złote myśli o nieprzemijającej wartości, wciąż żywe i aktualne w XVI wieku.

Tytuł: Ecclesiastes Xyęgi Salomonowe, ktore polskim wykładem kaznodzieyskye myanuiemy
Tłumacz: Spiczyński, Hieronim ( -1550)
Adres wydawniczy: Kraków: Hieronim Wietor, 1522
Opis fizyczny: 19 [tj. 16] k., sygn. A-D4 ; 4°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1929, t. 27, s. 37; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 177; Pietkiewicz R., Pismo Święte w języku polskim w latach 1518–1638, Wrocław 2002, s. 99-103
Proweniencja: 1. Erazm Strzetelski (1787-1862); 2. Z Biblioteki Józefa hr. Dzieduszyckiego [ekslibris]; Biblioteka Poturzycka J.W.D. [pieczęć]
Oprawa: półskórek – XIX w.
Inne cechy egzemplarza: nota rękopiśmienna w jęz. polskim na wolnej karcie wyklejki z 1858 r. autorstwa Józefa Łozińskiego, kierownika Biblioteki Poturzyckiej
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2891

Autor opisu:Agnieszka Franczyk-Cegła, Konrad Szymański

Pierwodruk pierwszego całego tłumaczenia Pisma Świętego z 1561 r. Najczęściej określa się ją mianem Biblii Leopolity (tj. Lwowianina, od pseudonimu jej tłumacza – Jana Kasprowicza vel Nicza) lub Biblii Szarffenbergerowskiej (od nazwiska drukarza Marka Szarfenbergera). Przekład Jana Leopolity(wykładowcy Akademii Krakowskiej), dokonany z łacińskiej Wulgaty, jest niekiedy krytykowany pod względem stylistycznym, jednak niemal do końca XVI w. (tj. do wydania Biblii Wujka w 1599 r.) było to jedyne drukowane katolickie tłumaczenie Biblii na język polski. Dzieło to dedykowano Zygmuntowi II Augustowi, którego podobizna została przedstawiona na drzeworycie na verso karty tytułowej. Prezentowany egzemplarz należał niegdyś do Tadeusza Czackiego, współtwórcy Konstytucji 3go maja, członka Komisji Edukacji Narodowej i znanego bibliofila. Czacki podarował druk Józefowi Maksymilianowi Ossolińskiemu w 1788 r., czego świadectwem jest widoczna do dziś jego własnoręczna dedykacja.

Tytuł: Biblia To iest Kxięgi Stharego y Nowego Zakonu… [Wariant A]
Tłumacz: Leopolita, Jan (około 1523-1572)
Adres wydawniczy: Kraków: Drukarnia Szarfenbergerów, 1561
Opis fizyczny: [616, 2 cz.] k., sygn. *A4 *B6 A8 (1 cz.) B-C6 D4 E-Q6 R4 S-Z6 Aa-Ss6 Tt-Vv4 AAa-MMm6 (ost. cz.) AAaa-XXxx6 YYyy4 ZZzz6 ; *2 AA-YY6 ZZ4 AAA-BBB4 ; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1894, t. 13, s. 13-14; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 159; Pietkiewicz R., Pismo Święte w języku polskim w latach 1518–1638, Wrocław 2002, s. 215-231
Proweniencja: 1. Conuent[us] Cracou[iensis] ad S. Casimir[um] PP. Refor[mator]um [XVII w.]; 2. Szanownemu Obywatelowi Zasłużonemu w Rzeczpospolicie Nauk Mężowi Jozefowi Hrabi Ossolińskiemu w miłym hołdzie poświęca – Tadeusz Czacki – 4go Czerwca 1788 Roku w Krakowie; 3. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 3. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 1072
Oprawa: deski, skóra brązowa, tłoczenia, ślady po klamrach i okuciach – XVI w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4065

Autor opisu: Konrad Szymański

Pierwsze wydanie słynnego Wyznania wiary Stanisława Hozjusza z 1553 r. Hozjusz, sekretarz Zygmunta Augusta, sekretarz wielki koronny i jeden z przywódców europejskiej kontrreformacji, rozbudował w tej pracy wyznanie wiary, które opracował wcześniej na potrzeby  synodu piotrkowskiego w 1551 r. Omawiany druk, wydany w Krakowie w 1553 r., zawierał jedynie pierwszą część przygotowanego przez Hozjusza materiału. Całość ukazała się cztery lata później w Moguncji. Niewątpliwie było to jedno z najważniejszych jego dzieł, dzięki któremu zyskał rozgłos w całym świecie chrześcijańskim. Jeszcze za życia autora Wyznanie wiary doczekało się 30 różnych wydań. Już w kilka lat po pierwszej publikacji całości dzieła zaczęły się ukazywać jej wersje w języku niemieckim, francuskim, a nawet ormiańskim. Wyznanie wiary było systematycznym opracowaniem dogmatyki katolickiej, jasno precyzującym stosunek Kościoła do ruchów protestanckich. W dziele tym, podzielonym na dwie części i 93 rozdziały, Hozjusz wielokrotnie krytykuje luteranizm i innych „heretyków”, którzy odeszli od idei Ojców Kościoła i apostolskiej tradycji wiary. Wyznanie wiary formułowało w pewnej mierze program odnowy w Kościele katolickim, zainicjowanej na soborze trydenckim (1545-1563), którego jednym z przewodniczących był właśnie Stanisław Hozjusz.

Autor: Hozjusz, Stanisław (1504-1579)
Tytuł: Confessio Fidei Catholicae Christiana, Avthoritate Synodi prouincialis quae habita est Petrcouiae, Anno M. D. LI. Mense Iunio, aedita…P. 1
Adres wydawniczy: Kraków: MarekSzarfenberg, 1553
Opis fizyczny: [7, 1 cz.), CCXXXVIII, [14] k. ; 4°
Ilustracje: drzeworytowe herby
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1901, t. 18, s. 278; Kardynał Stanisław Hozjusz (1504-1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, red. S. Achremczyk, J. Guzowski, J. Jezierski, Olsztyn 2005; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1120
Proweniencja: 1. Petrvs Zalvsky [superekslibris napisowy; XVI w.]; 2. Joannes Sacranus Mar. [XVI w.]; 3. Stanislaus Linczowsky [inną ręką] Żywiecensis, 1616; 4. Bibliothecae Cracoviensis S. Marci [XVII w.]; 5. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 2694
Oprawa: półskórek – XX w., zachowany fragment oprawy oryginalnej: skóra brązowa, tłoczenia ślepe – XVI w.
Inne cechy egzemplarza: noty rękopiśmienne na wyklejkach, m.in. dotyczące ceny: Hic liber emptus est g[rossi]s 12, rachunki w jęz. polskim (XVI w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2981

Autor opisu: Konrad Szymański

Pierwszy drukowany tekst urzędowy konfederacji warszawskiej wydany w zbiorze Konstytucje, statuta i przywileje w oficynie Mikołaja Szarfenbergera w 1580 r. Mianem konfederacji warszawskiej określa się uchwałę podjętą 28 stycznia 1573 r. na sejmie konwokacyjnym w Warszawie, której jednym z punktów było zagwarantowanie szlachcie Rzeczpospolitej swobody wyznania. Akt postanawiał, że nikt z powodu wiary nie może być prześladowany, a gdyby władca stosował wobec innych wyznań represje, szlachta polska zobowiązana była temu przeciwdziałać. Przyczyną przyjęcia aktu była śmierć znanego z tolerancyjności Zygmunta II Augusta, za czasów którego innowiercy korzystali z pełnej swobody wyznania. Ten ostatni z Jagiellonów nie posiadał dziedzica, więc szlachta polska stanęła przed koniecznością wyboru nowego władcy. Zważywszy na liczne wojny religijne toczące się w Europie, możni polscy, wśród których byli liczni protestanci, niepokoili się o swój przyszły los pod rządami kolejnego władcy – wśród kandydatów na króla byli m.in. ultrakatolicki Ernest Habsburg czy Henryk Walezy z Francji nękanej niepokojami religijnymi tak licznymi, że w Polsce często wyrażano obawy, by w Rzeczypospolitej się „po francusku” nie działo. Zasady konfederacji warszawskiej weszły do tzw. artykułów henrykowskich, czyli ustanowionego w 1573 r. zbioru przepisów prawnych, które musiał przed koronacją zaprzysiąc i przestrzegać każdy król Rzeczypospolitej. Tym samym tolerancja religijna w Rzeczpospolitej została prawnie zagwarantowana.

Tytuł: Confederacio Generalis Varsoviae [w:] Constitucie, Statuta y Przywileie na walnych Seymiech Koronnych od Roku Pańskiego 1550 aż do Roku 1578 uchwalone etc.
Adres wydawniczy: Kraków: Mikołaj Szarfenberger, 1579 [i.e. 1580].
Opis fizyczny: K.119v-120 [z:] [2], 18, [3], 18-153, [2, 1. cz.], 155-213 [i.e. 212], [8] k., sygn. [ ]2, A-D4, E8, F-Z4, Aa-Ee4, Ff6, Gg-Pp4, AAa-MMm4, A-C4, *4, **4 ; 2°.
Ilustracje: w woluminie drzeworytowe herby
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1905, t. 20, s. 38-39; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 459; Tazbir J., Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII wieku, Warszawa 1967, s.111-119
Proweniencja: Biblioteka Poturzycka J.W.D. [pieczęć].
Oprawa: półskórek – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4359

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Pierwsze wydanie jednego z dwóch najsłynniejszych dzieł ojca heraldyki polskiej Bartłomieja Paprockiego z 1578 r. W Gnieździe cnoty autor opisuje początki znanych rodów rycerskich z ziem Rzeczypospolitej oraz okolicznych krajów. Druk opatrzono ilustracjami drzeworytowymi przedstawiającymi herby szlacheckie oraz wizerunki słynnych członków poszczególnych rodów rycerskich. Sam autor, podczaszy ziemi dobrzyńskiej, związany był z wieloma wpływowymi osobistościami swojej epoki, biorąc np. udział w zagranicznych poselstwach czy wyprawie gdańskiej Stefana Batorego. Gdy z powodów politycznych był zmuszony udać się do Czech, również i tam zajął się opisem genealogii i herbarzy szlachty morawskiej i czeskiej. Przebywając tam popularyzował również twórczość Jana Kochanowskiego tłumacząc jego dzieła na język czeski. Wiele materiałów, z których Paprocki korzystał przy tworzeniu swoich prac z zakresu genealogii i heraldyki, nie zachowało się do naszych czasów, toteż dziś jego dzieła stanowią nieocenione źródło do poznania historii dawnych rodów szlacheckich

Autor: Paprocki, Bartłomiej (około 1543-około 1614)
Tytuł: Gniazdo Cnoty, Zkąd Herby Rycerstwa slawnego Krolestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazoweckiego, Zmudzkiego y inszych Państw…
Adres wydawniczy: Kraków: Andrzej Piotrkowczyk, 1578
Opis fizyczny: [8] k., 1242 [i.e. 432] s., [2] k. ; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1912, t. 24, s. 61-62; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1816; Tułowiecka A., Herbarze i quasi-herbarze. Wokół konstrukcji genealogicznych Bartosza Paprockiego, Katowice 2009, s. 69-97
Proweniencja: 1. Lucae Piotrowski [XVII w.]; 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 5034
Oprawa: skóra brązowa, tłoczenia ślepe – XVI w., grzbiet: skóra brązowa – XX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4194

Autor opisu: Konrad Szymańki

Pierwodruk najważniejszego dzieła ojca heraldyki polskiej Bartłomieja Paprockiego z 1584 r. Praca ta, będąca aż do XIX w. podstawą dla badań nad herbami szlachty Rzeczypospolitej, do dziś jest nieocenionym kompendium wiedzy o kulturze, geografii i prawie dawnej Polski. Opisując dzieje szlachty polskiej autor wykorzystał wiele wcześniejszych kronik, np. kronikę Jana Długosza czy Marcina Kromera. W innych częściach tekstu Paprocki opiera się na materiałach zaczerpniętych z rejestrów biskupich i klasztornych, metryk koronnych, ksiąg grodzkich czy licznych archiwów rodzinnych opisywanych rodów. Nie zabrakło tu też wielu bezcennych przekazów ustnych. Zastanawiając się nad uniwersalnym rodowodem szlachty autor odwoływał się do tekstu Pisma Świętego oraz wzorców wyznaczonych przez literaturę antyczną. Herby rycerstwa polskiego zostały podzielone na pięć ksiąg. Paprocki rozpoczyna od genezy Orła Polskiego oraz historii władców naszego kraju, przechodzi następnie do początków „narodu szlacheckiego” (poczynając od biblijnego Sama i Chama) oraz opisu poszczególnych herbów i rodów szlacheckich Rzeczpospolitej Obojga Narodów, by zakończyć dzieło opisem godeł województw i miast Rzeczypospolitej. Choć brak tu tak wielu drzeworytowych przedstawień, jak we wcześniejszym Gnieździe cnoty, to właśnie Herby rycerstwa polskiego stały się najważniejszym dziełem heraldycznym epoki.

Autor: Paprocki, Bartłomiej (około 1543-około 1614)
Tytuł: Herby Rycerztwa Polskiego. Na pięcioro Xiąg rozdzielone…
Adres wydawniczy: Kraków: Maciej Garwolczyk, 1584
Opis fizyczny: [20] k., 723 [i.e. 747], [1] s. ; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1912, t. 24, s. 64-65; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1818; Tułowiecka A.,Herbarze i quasi-herbarze. Wokół konstrukcji genealogicznych Bartosza Paprockiego, Katowice 2009, s. 98-120
Oprawa: skóra brązowa – XVII w., po konserwacji
Inne cechy egzemplarza: glosy (XVI-XVII w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4126

Autor opisu: Konrad Szymański

Rzadki druk z początku drugiej połowy XVI w. zawierający filozoficzny dialog na temat istoty szlachectwa. Dzieło bliżej nieznanego Jana Grotowskiego jest typowym przykładem wykorzystania motywów antycznych w dyskusji nad bieżącymi problemami społecznymi. Dialog prowadzą tu słynni filozofowie Sokrates i Diogenes z Synopy oraz polityk ateński Temistokles. Wprowadzone tu postacie w interesujący sposób łączą realia XVI w. Rzeczypospolitej z reprezentowanymi przez nie ponadczasowymi wartościami. Przedstawione tutaj ujęcie szlachectwa jest charakterystyczne dla renesansowej moralistyki, gdzie znajdujemy wiele refleksji na temat cnoty oraz relacji duszy i ciała. Ustami klasycznych filozofów Grotowski wyraża tutaj religijne niepokoje swojej epoki „zagrożonej” ze strony Reformacji. Sokrates stwierdza, że „Niechay naprzód Szlachcicy Boga wychwalaią // Religiey przodków swych niech nieodmieniaią // Odmienność Religiey niesie odmienienie // Też Rzeczypospolitey albo spustoszenie”. Podsumowaniem dyskusji słynnych mężów są słowa wypowiadane przez Sokratesa: „Więc Szlachectwo iż cnotą bywa nabywane// Cnotą też nie czym inszym musi być chowane … [bowiem] iesli syc iako w niecnoty [Szlachectwo] powinie// Możeć quidem Herb zostać, lecz Szlachectwo zginie”.

Autor: Grotowski, Jan
Tytuł: Socrates Albo o Szlachectwie Rozmowa Jana Grothowskiego Do Jegomiłości Ksyędza Marcina Białobrzeskiego… Opata Mogilskiego…
Adres wydawniczy: Kraków: wydawca nieznany, 1559/1565
Opis fizyczny: [10] k., sygn. A-B4, C2 ; 4°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1899, t. 17, s. 417; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 987; Raubo A., Z dziejów synkretyzmu filozoficznego w epoce renesansu – Jana Grotowskiego Socrates albo o szlachectwie rozmowa…, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka”2011, nr 18 (38), s. 285-316
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 5399
Oprawa: karton – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.2770

Autor opisu: Konrad Szymański

Drzeworyt tytułowy przedstawiający na pierwszym planie w centrum grupę mieszczan obojga płci siedzących i słuchających kazania głoszonego przez księdza z ambony, obok ksiądz udzielający sakramentu Komunii Świętej. Na drugim planie dwie kobiety i mężczyzna siedzący przy stole w karczmie, obok usługująca karczmarka. Kompozycja zamknięta architektonicznie budynkami miejskimi rynku. Drzeworyt, wykonany na zlecenie krakowskiej oficyny Łazarza Andrysowica, wykorzystany został w dziele Marcina Kromera O nauce Kościoła świętego. Rozmowa Dworzanina z Mnichem czwarta ostateczna. Był to czwarty z cyklu dialogów religijnych tego autora broniących katolicyzm przed zarzutami reformacji, przełomowy, ponieważ jako pierwsze dzieło w literaturze katolickiej tego okresu wydany został w języku innym niż łacina. Drzeworyt miał pełnić funkcję propagandową ilustrując wywody autora; przy okazji stał się także cennym źródłem ikonograficznym do życia codziennego mieszczan w Rzeczpospolitej w połowie XVI w. jako że samoistne przedstawienia mieszkańców miast (za wyjątkiem niektórych zawodów np. lekarzy), ich życia oraz tkanki miejskie j(za wyjątkiem panoram miast) w polskiej szesnastowiecznej literaturze renesansowej są znacznie mniej liczne niż pozostałych stanów. Złoty wiek, zwłaszcza pierwsza połowa XVI w., to okres rozkwitu mieszczaństwa – w większości miast dzięki rozwojowi gospodarczemu wzrastała liczba ludności, a patrycjat stawał się warstwą dobrze sytuowaną, często wykształconą i biorącą żywy udział w życiu kulturalnym społeczeństwa.

Tytuł: Mieszczanie na rynku [w:] M. Kromer, O nauce Koscyołas wyętego : Dworzanina z Mnichem Rozmowa czwarta y ostateczna
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, 1554
Technika wykonania: drzeworyt
Bibliografia: Bystroń J., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. 1, Warszawa 1960, s. 189-228; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1905, t. 20, s. 284; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 1361
Proweniencja: [Wolumin:] 1. Zygmunt Czarnecki [superekslibris]; 2. Biblioteka Fundacyi W. Hr. Baworowskiego [pieczęć]
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.62 adl.

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Rękopiśmienny fragment słynnej satyry Mikołaja Reja pt. Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem. Utwór, wydany drukiem w 1543 r., przedstawia problemy toczące ówczesne społeczeństwo. Dotyczyły one spraw publicznych (przekupne sądownictwo, nadużycia np. przy eksploatacji żup solnych, brak stałego systemu obronnego kraju), kościelnych (odpustowość liturgii, interesowność kleru), obyczajowych (rozrzutność szlachecka w hazardzie, strojach, jedzeniu) oraz chłopskich (ciężary chłopskie, czynsze, świadczenia wojenne, dziesięciny). Przedstawione one zostały w formie dialogu pomiędzy trzema osobami: Panem (szlachcic), Wójtem (chłop) i Plebanem (ksiądz). Aktualne tematy obracające się wokół konfliktu między trzema stanami: szlachtą, duchowieństwem i chłopstwem, barwny, potoczny język, ironiczny wydźwięk i komizm sytuacyjny sprawiły, że satyra Reja była niezmiernie popularna utworem w wieku XVI oraz na początku wieku XVII, kilkakrotnie wydawanym i sprzedawanym na jarmarkach i kramach w takich zakątkach Rzeczpospolitej jak np. Kamieniec Podolski. Popularność Rozprawy przyczyniła się do zaczytywania egzemplarzy, co spowodowało, że do naszych czasów zachował się jedynie unikat wydania pierwszego (obecnie w Bibliotece Narodowej). W przedwojennych zbiorach ossolińskich znajdował się jednak także szesnastowieczny odpis satyry, niezwykle ciekawy, ponieważ zawierający odmienną wersję dialogu. Fragment, napisany w drugiej połowie XVI w., zatytułowany został odmiennie niż tytuł drukowanego wydania: Rozmowa pana z woitem o xiędzu i jest rozmową przedstawicieli jedynie dwóch stanów, Pana i Wójta, o stanie trzecim, czyli o duchowieństwie. Krytyce kleru towarzyszy tu bezpośrednie wezwanie do powrotu autentycznej wiary według Pisma, co zbliża tekst do ideałów reformacyjnych. Rozmowa pana z woitem o xiędzujest częścią woluminu zawierającego różne materiały z wieku XVI i pierwszej połowy wieku XVII (wiersze, mowy, listy, recepty lekarskie, opisy bitew itp.) pisane różną ręką. Wolumin nazywany jest Kodeksem Chotelskiego, ponieważ należał niegdyś do Wojciecha Chotelskiego, kustosza wiślickiego, który odziedziczył go po swym wuju, znanym polskim pisarzu okresu renesansu, Marcinie Kromerze.

Autor: Rej, Mikołaj (1505-1569)
Tytuł: Rozmowa pana z woitem o xiędzu
Data powstania: II połowa XVI w.
Opis fizyczny: papier, k. 36 [z:] 569 k.
Bibliografia: Katalog rękopisów Biblioteki Zakładu Nar. im. Ossolińskich, wyd. W. Kętrzyński, t. 1, Lwów 1881; T. Witczak, Studia nad twórczością Mikołaja Reja, Warszawa 1975
Proweniencja: 1. Marcin Kromer (1512-1589); 2. Albertus de Chotel, canonicus Vislicensis, plebanus Dobrowodensis, possesor; Albertus Chotelsky possesor [XVI w.]; 3. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie, sygn. 168/II
Lokalizacja: Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka
Sygnatura: F. 5, dz. 5, rps 168

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Drzeworyt przedstawiający sianokosy w Polsce pierwszej połowy XVI w., na drugim planie chata chłopska. Ilustrację zawarto m.in. w drugim z kolei drukowanym w Polsce dziele o ziołolecznictwie wydanym przez krakowskiego mieszczanina i rajcę Hieronima Spiczyńskiego. Zielnik Spiczyńskiego opatrzono licznymi ilustracjami, w tym drzeworytem z wizerunkiem chłopów i sianokosów, używanym przez oficynę Unglerową także w innych drukach. Chłopi w szesnastowiecznej Rzeczpospolitej funkcjonowali w systemie feudalnym, a głównym ich świadczeniem była pańszczyzna, czyli bezpłatna praca na rzecz właściciela ziemskiego w zamian za użytkowanie gruntu. Na mocy przywileju toruńskiego wymiar pańszczyzny od 1520 r. wynosił jeden dzień w tygodniu (wcześniej 2-4 dni w roku), od drugiej połowy XVI w. zaczął się on zwiększać. Zależności gospodarczej towarzyszyła zależność osobista w formie przywiązania włościan do ziemi, czyli zakaz samowolnego oddalania się chłopów od ziemi wyznaczonej przez dziedzica, który wprowadzany był aktami konstytucyjnymi na początku XVI w. Motyw chłopa i wsi w literaturze renesansowej pojawiał się w wielu publikacjach, od Krótkiej rozprawy Reja, gdzie chłop wygłasza ważne wypowiedzi z punktu programu naprawy Rzeczpospolitej, przez De republica emendanda Andrzeja Frycza Modrzewskiego, który krytykował sposób, w jaki szlachta traktuje chłopów, po utwory Jana Kochanowskiego, który zachwycony wsią (Wsi   spokojna,   wsi   wesoła   // Który   głos   twej   chwale   zdoła?) dostrzegał toczące ją problemy (Albo nas grady porażą, // Albo zbytnie ciepła każą; // Co rok słabsze urodzaje, // A zła drogość za tym wstaje. // Pracuj we dnie, pracuj w nocy, // Próżno bez pańskiej pomocy).

Tytuł: Sianokosy [w:] H. Spiczyński, O Ziolach tutecznych y zamorskich y o moczy ich…. [Wariant B]
Adres wydawniczy: Kraków: Helena Unglerowa, 1542
Opis fizyczny: S. 39 [z:] 12 k., 247 s. ; 4°
Technika wykonania: drzeworyt
Bibliografia: Bystroń J., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. 1, Warszawa 1960, s. 231-256; Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1933, t. 29, s. 117-119; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2403
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4067

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Księgi o gospodarstwie Piotra Krescentyna to pierwsza wydana w Polsce w języku polskim książka o uprawie roli i zarządzaniu majątkiem ziemskim. Jest to przekład traktatu łacińskiego Ruralia commoda napisanego około 1300 roku. Jego autor, Piotr Krescencjusz, był włoskim lekarzem, prawnikiem i senatorem, który po wycofaniu się z życia publicznego zajął się swoim majątkiem ziemskim i pisaniem poradnika o rolnictwie, w którym zawarł zdobytą wiedzę praktyczną, popartą lekturą starożytnych dzieł na temat gospodarowania. Tłumaczenie polskie, wydane w 1549 roku w Krakowie, przez lata było jedynym pełnym kompendium wiedzy  z  zakresu  prowadzenia  gospodarstwa. Polski przekład został dostosowany do warunków uprawy roli w klimacie północnym, np. uwzględniona została w części poświęconej roślinom uprawa gryki tatarki, we Włoszech zupełnie nieznanej, czy żyta, w starożytnym Rzymie nie odgrywającego żadnej roli. Poradnik Krescencjusza poruszał szereg praktycznych zagadnień, np. „folwark, gdy chcesz kupować co pirwey masz obaczyć”, „jako się masz z swym urzędnikiem obchodzić”, „czasu zimy czeladź co ma robić w folwarku”, „myszy albo krety ogrodne jako zabiyać”, „jako poznać cudnego konia”, „o kogutach, kokoszkach y o ich kurczętach”, „króliki jako łowić” i wiele innych. Obok treści gospodarskich, w dziele znalazły się także porady zdrowotne dla ludzi i zwierząt. Druk opatrzono licznymi drzeworytami z przedstawieniem prac na wsi, które są obecnie bezcennym źródłem wiadomości o staropolskiej kulturze materialnej.

Autor: Krescencjusz, Piotr (1233-ok. 1320)
Tytuł: Piotra Crescentyna Kxięgi o gospodarstwie, y o opatrzeniu rozmnożenia rozlicznych pożytkow, każdemu stanowi potrzebne
Adres wydawniczy: Kraków: Helena Florianowa, 1549
Opis fizyczny:[12] k., 697 [i.e. 700] szp., [1] k., sygn. A-C4, A-Z6, Aa6, Bb-Ii4 ; 2°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1896, t. 14, s. 450-451; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 560; Ochmański W., Wiedza rolnicza w Polsce od XVI do połowy XVIII wieku, Wrocław 1965, s. 21-23
Proweniencja: 1. Liber sit unusquisque a libro isto, quia neminem capiet si quis illum non caperet. Joannes Ferinandus Midzkey de Radlin die 25 Maji An[n]o 1691; 2. Ex libris Petri Czerny [pocz. XVIII w.]; 3. Hic liber a pie memoriae illustrissimo Domino Petro Czerny castellanide sandecensi oblatus et applicatus Conventui Kentensi Patrum Reformatorum cuius animae benevolus lector non praetermittat suffragium ferre [XVIII w.]
Oprawa: deska, skóra brązowa, tłoczenia ślepe i złocone, fragmenty klamer – XVI w., restaurowana
Inne cechy egzemplarza: marginalia (XVI w.)
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.F.4025

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Jeden z dwóch istniejących egzemplarzy (oba zachowane w Ossolineum) dzieła na temat stawów rybnych autorstwa Olbrychta Strumieńskiego. Autor traktatu był zarządcą dóbr Jana Firleja w Balicach pod Krakowem. Książka, oparta na jego doświadczeniach i praktyce gospodarskiej, napisana została językiem klarownym i precyzyjnym. O jej wartości stanowi oryginalność tematu, bogactwo treści oraz szczegółowość, z jaką autor opisuje zagadnienia: niwelację terenu, budowę zbiorników oraz hodowlę ryb. Z tego powodu poradnik Strumieńskiego uchodzi za najlepsze dzieło na temat zarybiania i stawów w szesnastowiecznej literaturze europejskiej. Gospodarka stawowa i rybna (zwłaszcza hodowla karpia) była w szesnastowiecznej Rzeczpospolitej bardzo dobrze rozwinięta, zajmując drugie miejsce w Europie (po Czechach) pod względem rozmiarów i innowacyjności. Wpływ miało na to zapotrzebowanie na ryby na rynku wewnętrznym, spowodowane m.in. wyżem demograficznym w miastach i wzrostem zamożności społeczeństwa w Polsce w XVI w., zwłaszcza mieszczaństwa. Ryby, obok zboża (wysyłanego także na eksport), były wówczas głównym produktem wytwarzanym przez folwarki na terenie Rzeczpospolitej. Praca Strumieńskiego cieszyła się tak dużą popularnością wśród właścicieli gospodarstw, że szlachta małopolska po wyczerpaniu pierwszego nakładu domagała się ponownego jej wydania.

Autor: Strumieński Olbrycht ( -1579/1580)
Tytuł: O Sprawie Sypaniu, Wymierzaniu y Rybieniu stawów: także o Przekopach o Ważeniu y prowadzeniu Wody…
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, 1573
Opis fizyczny: [68] k., sygn. A-R4 ; 8°
Ilustracje: drzeworyty
Bibliografia: Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1933, t. 29, s. 342; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2460; Szczygielski W., Gospodarska stawowa na ziemiach południowo-zachodniej Rzeczpospolitej w XVI-XVIII w., Łódź 1965, s. 17, 23-24
Proweniencja: 1. Julij Ginter 1712; 2. Jan Januszewski 1850; Z księgozbioru Jana Januszewskiego komornika lwowskiego; 3. Biblioteka Poturzycka JWD [pieczęć]
Oprawa: pergamin, wiązania – XVI w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.O.1104 adl.

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Dedykowany Zygmuntowi II Augustowi wierszowany utwór na temat kopalni soli w Wieliczce autorstwa śląskiego poety nowołacińskiego Adama Schrotera. Pozyskiwanie soli w Wieliczce, które sięga swą historią epoki neolitu, zostało rozpoczęte na skalę przemysłową w średniowieczu. W XV i XVI wieku Wieliczka stała się obiektem zainteresowania ze strony polskich i zagranicznych pisarzy; relację o niej podawali Konrad Celtis, Jodok Willich czy Joachim Retyk. Dzieło Schrotera było najobszerniejszym opisem kopalni wielickich w renesansie. Autor opisywał pochodzenie i właściwości soli, legendę o odkryciu soli w Wieliczce, postacie zasłużone dla rozwoju kopalni oraz historię szybów i pracę górniczą. Dzieło powstało na podstawie wizyty Schrotera w Wieliczce, o czym autor sam wspomina opisując podróż z Krakowa do kopalni. Dzięki informacjom zawartym w utworze dzieło jest cennym źródłem do historii górnictwa w Polsce. Kopalnia soli w Wieliczne, uznana za najpiękniejszy tego typu obiekt w Europie, została wpisana w latach 70. XX w. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Autor: Schroterus Adam (1525-1572)
Tytuł: Salinarvm Vieliciensivm Ivcvnda Ac Vera Descriptio…
Adres wydawniczy: Kraków: Łazarz Andrysowic, 1553
Opis fizyczny: [16, ost. cz.] k., sygn.: A-D4 ; 4°
Ilustracje: drzeworytowy herb
Bibliografia: Bugaj, R., Renensansowy poemat o soli kamiennej: Adam Schröter Salinarum Vieliciensium descriptio, „Kwartalnik historii nauki i techniki” 1999, nr 44, s. 61-94;Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 3: Stólecie XV-XVIII w układzie abecadłowym, Kraków 1929, t. 27, s. 275-276; Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965, poz. 2237
Proweniencja: 1. Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826); 2. Dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, sygn. 15.166
Oprawa: karton, papier marmurkowy – XIX w.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Sygnatura: XVI.Qu.3177

Autor opisu: Agnieszka Franczyk-Cegła

Av. w polu Orzeł polski, w otoku napis: „+ SIGISMVNDVS : DVX : GLOGOVIE” [Zygmunt książę głogowski], Rv. w obwódce perełkowej Pogoń (jeździec na koniu z mieczem) , poniżej data 1506, w otoku napis: „+KAZIMIRI : R : POLONIE […] ATVS” [Kazimierza króla Polski syn].

Nazwa: Grosz głogowski Zygmunta I Starego
Miejsce i data powstania: Głogów, 1506
Opis fizyczny: moneta srebrna, bita, średnica 24,2 mm, waga 2,098 g
Bibliografia: Hutten-Czapski E., Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises du comte Emeric Hutten-Czapski, St. Petersbourg-Cracovie 1871-1916, nr kat. 218; Białkowski A., Szweycer T., Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975, nr kat. 4
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: C 255

Autor opisu: Barbara Butent-Stefaniak

Av. w polu popiersie króla w prawo, w koronie  zamkniętej i zbroi, z półdługimi, równo uciętymi włosami, napis otokowy: „*SIGISMVNDVS * PRIM * REX * POLONIE”, Rv. w polu monety ukoronowany Orzeł, w otoku: „*MONETA * REGNI * POLONIE * 15Z8”.

Nazwa: Trojak (3 grosze) koronny Zygmunta I Starego
Miejsce i data powstania: Kraków, 1528
Opis fizyczny: moneta srebrna, bita, średnica 28,6 mm, waga 4,590 g
Bibliografia: Hutten- Czapski E., Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises du comte Emeric Hutten-Czapski, St. Petersbourg-Cracovie 1871-1916, nr kat. 285; Białkowski A., Szweycer T., Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975, nr kat. 43
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: stan zachowania średni, wyszczerbiony, rysy na awersie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: C 2112

Autor opisu: Barbara Butent-Stefaniak

Av. w polu popiersie króla w prawo, w koronie  zamkniętej i zbroi, z półdługimi, równo uciętymi włosami, u dołu w odcinku data: „1528” i ornament girlandowy, napis otokowy: „SIGIS : I . – REX : POL”, Rv. ukoronowana tarcza herbowa 5-polowa z herbami Polski, Litwy, Rusi i Prus Królewskich, w polu sercowym tarczka z herbem austriackim królowej matki Elżbiety z Habsburgów, po bokach tarczy litery „C – N” (Cracov – Nicolaus), w otoku:  „* IVSTVS * VT * PALMA * FLOREBIT” [sprawiedliwy jako palma zakwitnie].

Nazwa: Dukat koronny Zygmunta I Starego
Miejsce i data powstania: Kraków, 1528
Opis fizyczny: moneta złota, bita, średnica 20,0 mm, waga 3,542 g
Bibliografia: Hutten-Czapski E., Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises du comte Emeric Hutten-Czapski, St. Petersbourg-Cracovie 1871-1916, nr kat. 4832; Dutkowski J., Złoto czasów dynastii Jagiellonów, Gdańsk 2010, nr kat. 02; Baran E., Złote monety i medale Zygmunta I Starego w zbiorach ZNiO we Wrocławiu (cz. II), „Przegląd Numizmatyczny”, z. 2(73)/2011, s. 13, nr kat. 1
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: moneta sygnowana na rewersie inicjałem podskarbiego wielkiego koronnego Mikołaja Szydłowieckiego (1519-1532); stan zachowania bardzo dobry
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: C 1419

Autor opisu: Barbara Butent-Stefaniak

Av. w polu popiersie króla w prawo, w koronie  zamkniętej, pod nią czepiec, na ramionach płaszcz z futrzanym kołnierzem, napis w otoku: „* SIGIS : PRI :  REX : POLONIE . M : D : LITHVA * 1533”, Rv. ukoronowana 5-polowa tarcza z herbami Polski, Litwy, Rusi i Prus Książęcych, w polu sercowym tarczka z herbem austriackim królowej matki Elżbiety z Habsburgów, po bokach tarczy litery C – S (Cracov – Spytek), w otoku sierp Josta Decjusza i napis: „* RVSS : TO : PRVSS . ET . MAZO : D : ET . HERES”.

Nazwa: podwójny dukat koronny Zygmunta I Starego (falsyfikat Zelmana Igla, XIX w. ?)
Miejsce i data powstania: Kraków, 1533
Opis fizyczny: moneta złota, bita, średnica 29,0 mm, waga 6,922 g
Bibliografia: Białkowski A., Szweycer T., Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1875, nr kat. 57; Dutkowski J., Złoto czasów dynastii Jagiellonów, Gdańsk 2010, nr kat. 14b; Baran E., Złote monety i medale Zygmunta I Starego w zbiorach ZNiO we Wrocławiu (cz. II), „Przegląd Numizmatyczny”, z. 2(73)/2011, s. 13, nr kat. 3
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie, prawdopodobnie zakup z ok. 1865 r.
Inne cechy egzemplarza: moneta sygnowana na rewersie inicjałem podskarbiego wielkiego koronnego Spytka Tarnowskiego (1532-1549); stan zachowania bardzo dobry
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: C 1418

Autor opisu: Barbara Butent-Stefaniak

Av. w polu popiersie króla w prawo, w zbroi i koronie  zamkniętej, pod nią czepiec, w otoku napis:„* SIGIS . I . REX . POLO . DO . PRVSS . 1547”, Rv. dwa wspięte  lwy podtrzymują  gotycką tarczę herbową Gdańska (pod koroną 2 krzyże kawalerskie), w otoku napis: „* MONE . NO . AVR . CIVI . GEDANENS”.

Nauka: Dukat gdański Zygmunta I Starego
Miejsce i data powstania: Gdańsk, 1547
Opis fizyczny: moneta złota, bita, średnica 21,3 mm, waga 3,359 g
Bibliografia: Hutten- Czapski E., Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises du comte Emeric Hutten-Czapski, St. Petersbourg-Cracovie 1871-1916, nr kat.417; Białkowski A., Szweycer T., Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1875, nr kat. 241; Dutkowski J., Złoto czasów dynastii Jagiellonów, Gdańsk 2010, nr kat. 32; Baran E., Złote monety i medale Zygmunta I Starego w zbiorach ZNiO we Wrocławiu (cz. II), „Przegląd Numizmatyczny” 2011, z. 2(73), s. 13, nr kat. 5
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Inne cechy egzemplarza: stan zachowania bardzo dobry
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: C 1422

Autor opisu: Barbara Butent-Stefaniak

Av. ukoronowany monogram królewski „SA”, po bokach rozdzielona data: „1.5. – 64.”, u dołu oznaczenie wartości „XXX” (30 groszy), obwódka zewnętrzna w formie wieńca, Rv. ukoronowana 5-cio polowa tarcza z herbami Polski (Orzeł), Litwy (Pogoń), Rusi (Archanioł Michał Kijowski), Żmudzi (Niedźwiadek), Wołynia (Krzyż), w polu sercowym tarcza z Wężem Sforzów – herb królowej Bony, obwódka zewnętrzna w formie wieńca.

Nazwa: półkopek litewski Zygmunta II Augusta (1545-1572)
Miejsce i data powstania: Wilno, 1564
Opis fizyczny: moneta srebrna, bita, średnica 41,8 mm, waga 27,244 g
Bibliografia: Hutten-Czapski E., Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises du comte Emeric Hutten-Czapski, St. Petersbourg-Cracovie 1871-1916, nr kat. 528; Białkowski A., Szweycer T., Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975, nr kat. 374
Proweniencja: dar Stanisława Garczyńskiego z 2003 r.
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: SG 707

Autor opisu: Barbara Butent-Stefaniak

Av. w polu popiersie króla w prawo, z rozdwojona brodą, w koronie  zamkniętej i zbroi, napis otokowy: „SIGIS . AVG . REX . POL . MAG . DVX . LIT”, Rv. ukoronowana 5-cio polowa tarcza z herbami Polski (Orzeł) , Litwy (Pogoń), Rusi (Archanioł Michał Kijowski), Żmudzi (Niedźwiadek), Wołynia (Krzyż), w polu sercowym tarczka z Wężem Sforzów – herb królowej Bony, w otoku napis: „MONE . AVRE . MAG . DVCAT . LITV  15 – 65”.

Nazwa: Dukat litewski Zygmunta II Augusta (1545-1572)
Miejsce i data powstania: Wilno, 1565
Opis fizyczny: moneta złota, bita, średnica 22,3 mm, waga 3,501 g
Bibliografia: Hutten-Czapski E., Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises du comte Emeric Hutten-Czapski, St. Petersbourg-Cracovie 1871-1916, nr kat. 4959; Białkowski A., Szweycer T., Monety ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1975, nr kat. 389;Dutkowski J., Złoto czasów dynastii Jagiellonów, Gdańsk 2010, nr kat. 57
Proweniencja: dawna kolekcja Ossolineum we Lwowie
Lokalizacja: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Muzeum Książąt Lubomirskich
Sygnatura: C 1424

Autor opisu: Barbara Butent-Stefaniak